Жас ғалымдар ұлттық мүддені ескере ме?

Студенттер мен жас ғалымдардың «Фараби әлемі» халықаралық ғылыми конференциясы аясында психология мамандығы докторант­та­­рының зерттеу жұмыс­тарымен таныс­тық. Философия және саясаттану факульте­тінің Жалпы және қол­данбалы психология кафедрасында докто­рант­тардың қатысуы­мен әдіснамалық семинар өтті.

Кейінгі буын немен айна­лы­суда, олардың ғылыми зерт­теу­лері ұлтымыздың мүддесіне қалай қызмет етеді? Олардың зерттеу нәтижелері еліміз үшін қаншалықты пайдалы әрі жа­рамды? Шетелдік әдісна­ма­лық тұғырлар мен жаңа зерттеу әдіс-тәсілдерін біздің жағдайға қалай пайдаланып жүрміз («эко­логиялық валидтілік» мә­се­лесін ұмытпауымыз керек)? Жалпы, өзге жұрттың білімін үйрену қажеттігі қазақстандық мазмұнды жоққа шығару де­генді білдірмейді. Шетелдік тәжірибе отандық ғылымның теориясы мен практикасына қалай әсер етуде? ҚазҰУ-дың шетелдік ғылыми орта­лықтар­мен ынтымақтасып, олардың ғалымдарын ғылыми жетекші не кеңесші ретінде алу тәжі­ри­бе­сі бізге не берді? Осы сауал­дарға жауап аламыз деп күттік.

Әдіснамалық семинардың модераторы ретінде мен ең алдымен зерттеу жұмыстары­ның ұлтымыз үшін практикалық маңыздылығы мен өзектілігіне мән бердім. Әсіресе ғылыми өнімдердің басты тұтынушысы болып отырған еліміздегі ба­сым ұлт – қазақтардың қажет­ті­лігін қалай қанағат­тан­ды­руы­на назар аударды. Шетелдік же­текшінің жеке ғылыми қы­зы­ғу­шылығынан гөрі, төл мем­ле­кетіміздің сұранысын қана­ғат­тандыратын зерттеулердің сал­­мағы бізге анағұрлым құн­ды.

Семинар барысында төрт баяндама тыңдалды. Жас ға­лым­дардың ізденісі психоло­гия ғылымының түрлі салала­рын қамтиды екен. Ең бірінші сөз алған 3-курс докторанты Ш.Оспанованың тақырыбы «Қа­рым-қатынастағы жетекші тілдері әртүрлі келетін бір этни­калық топтың өзара қаты­на­сындағы стереотиптік түсі­нік­тер» деп аталады. Орыстілді қазақтар мен қазақтілді қа­зақ­тардың стереотиптерін салыс­тыра зерттеген екен. Отарлау салдарынан лингвистикалық біртұтастығынан айырылған қа­зақтар аутентті «нағыз қа­зақ­тар» мен этномаргинал, яғ­ни орыстілді «шала қазақтар» болып бөлінетіні еш құпия емес. Тілдік бөліністің артында этномәдени айырмашылықтар тұрғаны белгілі болды. Комму­ни­кациядағы тілдік кедергі ке­сі­­рінен тіпті бір этникалық топ­тың өкілдері де бір-бірінен оқ­­шауланады екен. Күнделікті қарым-қатынаста өзара түсі­ніс­­пеушілік пен қосымша шие­леніс пайда болады. Тіл – жай ақпарат беру құралы емес, со­нымен бірге ол этномәдени не­гіз, ғасырлар бойы қалып­тас­­қан құндылық, этностық қа­­был­дау мен ойлау тәсілі және мінез-құлық нормала­ры­ның ко­­ды.

Эмпирикалық және тео­рия­лық зерттеулердің нәтижелері қарым-қатынас тілі әртүрлі боп ке­летін бір этникалық топ ішін­де әрқилы стереотиптердің бо­луына тілдің айтарлықтай әсер ететінін көрсетті. «Тек орыс тілінде сөйлейтін типтік қазақтың тұлғалық қасиет­те­рі», «тек қазақ тілінде сөйлейтін типтік қазақтың тұлғалық қа­сиет­тері» және «екі тілді мең­гер­ген типтік қазақтың тұлға­лық қасиеттері» туралы тү­­сі­ніктер арасында айырма­шы­лықтар бар екен. Орыстілді қазақтардың көзқарасы бо­йын­ша тек қазақ тілінде сөй­лейтін типтік қазақтың тұл­ғалық қасиеттеріне мынадай сипаттар жатады: отаншылдық, дәстүрлі құндылықтарға ба­сым­дық беру, эмоцио­нал­ды­лық, тәрбиелік пен қонақ­жай­лылық, діндарлық. Қазақтілді қазақтар орыстілді қазақ­тар­дың көпшілігі салт-дәстүрді ұс­тан­байды деп есептейді. Этнофор қазақтар орыстілді қазақтарды өзімшіл (эгоцен­трист), өз ойын еркін жеткізе білетін, дамуға ұмтылған, жеке шекараларды құрметтейтін, өз құқықтарын қорғау қабілеті жоғары деп бағалайды. Орыс­­тіл­ді қазақтар қазақтілді қа­зақ­тарды олардың өзіндік ба­ғалауларына қарағанда әл­­деқайда еңбекқор деп си­пат­тайды. Қазақтілді қазақтар өз бойынан бір ғана жағымсыз қасиет көрді: кешігушілік (уақ­тылы болмаушылық). Орыс­тіл­ді қазақтар өз бойларында бір­де-бір жағымсыз қасиет көр­сет­пеген. Демек, тілдің эт­нос­тық әлеуметтенуде (эт­но­­м­ар­кер ретінде), тұлғаның өзін кім екенін сезінуде, ұлттық сәйкестілікте маңызы зор.

Келесі баяндаманы 2-курс докторанты Ә.Ғабдрахман жа­сады. Оның тақырыбы – «Жа­санды интеллект (ЖИ) көме­гі­мен мұғалімнің эмоциялық қа­жуын (жанып кетуін) диаг­нос­тикалау және алдын алу». Бұл бүгінгі білім беру сала­сын­дағы өзекті мәселе екені анық. Әйгілі В.Сухомлинский жазған­дай: «Мұғалім мамандығы – жү­рек пен жүйкенің жұмысы, ол ақыл-ой күшін күнделікті жә­не сағат сайын жұмсауды қажет етеді». Оның үстіне оқы­тушылар қарқынды өзгерістер за­манында өмір сүріп жа­тыр­мыз. Педагог – жай ғана пән ма­маны емес, ол бо­рышқа бе­рілгендікті (миссиясы болуы), жанашырлық пен тө­зім­ділікті қажет ететін жауапты кәсіп. Алайда бұл жұмыстың та­лап­тары тіпті ең ынталы жанға да әсер етіп, тұлғаның эмоциялық жанып кету күйіне әкелуі мүм­кін. Педагогтердің психикалық денсаулығын топ-менед­жер­лер ұдайы назарда ұстап оты­руы тиіс. Өйткені педагог ма­мандығы стрестік санатқа жа­­тады және өзін-өзі бақылау мен өзін-өзі реттеудің үлкен резервтерін талап етеді. Негізінен, оқытушылар фи­зи­ка­лық және психикалық ден­сау­лықтың төменгі көр­сет­кіштерімен сипатталады екен. Ал бұл көрсеткіштер маманның еңбек өтілі өскен сайын кеми береді. Қазіргі уақытта эмо­цио­­налды жанып кету син­дро­мы МКБ-10 аурулардың ха­лықаралық клас­си­фика­ция­сына енгізіл­ген. Оған диаг­ностикалық мәртебе бе­рілді (ICD-10: 273 – өз өмірін басқарудағы қиындықтарға бай­ланысты проблемалар).

Бақытымызға қарай, біз осын­дай мәселелерді шешу үшін жаңа технологияны қол­да­нуға болатын уақытта өмір сүріп жатырмыз. Жасанды ин­тел­лект (AI) мұғалімдердің жа­нып кетуін диагностикалау жә­не алдын алу әдістерін өз­гер­туге ықпал етеді. Жасан­ды интеллектіге негізделген құралдар мен алгоритмдерді қолдана отырып, біз қажу, күйзеліс белгілерін алдын ала анықтап, оқытушыларымызды қолдау үшін уақтылы шаралар қолдана аламыз. Педагог­тер­дің психологиялық бақуат­ты­лығын қамтамасыз ету, сайып келгенде, студенттерді де тиімді оқытуға әкеледі.

Үшінші баяндама спорт психо­логиясы саласына бай­ла­нысты болды. Үшінші курс докторанты Юлия Красмик «Спортшылардың жарыстарға дайындық процесіндегі моти­ва­ц­иялық ерекшеліктері олар­дың тұлғалық өзін-өзі жүзеге асыруы көрінісі ретінде» деген тақырыпта сөз сөйледі.

Мотивация адамның кез келген іс-әрекетінде жоғары маңызға ие, әсіресе спортта өте маңызды, мұнда басқа спортшылармен және спорт­тық командалармен қатаң бә­се­келестік жағдайында өте қысқа мерзімде ең жақсы нәтижеге қол жеткізу қажет. Пси­хо­диагностикалық өлшеу­лер үшін төрт диагностикалық әдіс қолданылыпты. Докто­рант­­тың айтуынша, Scopus жур­налдарына мақаланы шы­ғаруда бірқатар әдіснамалық қиындықтар орын алыпты. Өйткені Қазақстандағы спорт­шылардың классификациясын шетелдіктердің түсінуінде бел­гілі бір мәселелер туындаған екен. Зерттеу әдіснамасына қойы­латын талаптар да шет­елде басқаша. Жұмыс бары­сын­да «құрылымдық тең­деу­лерді модельдеу (құрылымдық мо­дельдеу)» сияқты қосымша талдау әдісі пайдаланылды. Ол мотивтердің өзін-өзі жүзеге асы­руға әсерін болжауға көмек­теседі.

Соңғы баяндаманы «Пси­хо­логия» мамандығының 3-курс докторанты Н.Полывянная жа­сады. Оның тақырыбы: «Со­зыл­малы ауру және онымен бай­ланысты күйлермен жұмыс істеуге арналған жаңа пси­хо­ло­гиялық интервенция: алдын ала нәтижелері». Ол ауруды сенсорлық тәжірибе ретінде санайтынын, яғни физикалық ауру туралы айтып отырғанын бірден ашып көрсетті. Бұл психикалық жарақат немесе уайым-қайғы ретіндегі жан ауруы туралы емес. Ауруды зерттеу жөніндегі халықаралық қауымдастық (IASP) ауру ұғымына келесі анықтама бер­ді: «Ауру – тіннің нақты немесе ықтимал зақымдалуымен бай­ла­нысты немесе осындай зақымданумен сипатталған жағымсыз сенсорлық және эмоционалды тәжірибені бас­тан кешіру». Медициналық па­ра­дигма ауруды емдеуге дәстү­рлі жа­уап береді – дәрі-дәрмекті ұсыну. Алайда бұл созылмалы ауруды еңсерудің жауабы емес, оны жылдар бойы сезінуі мүмкін адамдар үшін психотерапиялық көмек те маңызды. Бүгінгі таңда ауруды кешенді емдейтін муль­тимодальдық терапияның тиім­ділігі байқалады.

Зерттеуші түрлі терапевтік әдістердегі созылмалы ауруға қарсы фармакологиялық емес араласудың тиімділігі туралы айта отырып, америкалық зерт­теу­шілердің, мысалы, со­зылмалы дертпен жұмыс іс­теудің әдістерін танымал етуші Говард Шубинердің (Эмо­цио­налдық хабардарлық және экс­прессиялы терапия (EAET) және Алан Гордонның еңбек­те­ріне сілтеме жасайды (Ауруды қайта өңдеу терапиясы (PRT). Алайда батыстық психология үлгілерін, әдіс-технология­ла­рын еш талғаусыз, сынсыз им­порт­тау олардың әмбебап­ты­ғына қатысты әдіснамалық мәселені тудырады. Сондай-ақ кәсіби аралық оқыту мен ынтымақтастық психоло­гия­ның пәндік ерекшелігін жоғалту қаупін байқатты. Эклектизм зерт­теулерді «винегретке» айналдырады.

Докторант диссертацияның бір бөлігі болып саналатын зерттеудің қалай жүргізілгені туралы қысқаша әңгімеледі. Іріктеме топты таңдау, іріктеу критерийлері, зерттеу топтары және әдістері туралы айтылды. Тыңдаушылар зерттеулердің репрезентативтілік, валидтілік, сенімділік, шынайылығы жа­ғына қатысты өз күмәнін біл­дір­ді.

Ізденушінің айтуынша, ста­тис­тикалық тұрғыдан сенімді нәтижелер ауырсыну қарқын­ды­лығының төмендеуін көр­сетеді: ауру қалыпты өмірге кедергі ретінде, апаттылық, алаңдаушылық пен депрессия белгілері, бақылау тобымен салыстырғанда экспери­мент­тік топта (курсты өткендер) жа­рақаттық тәжірибе белгілері айтарлықтай төмендеді. Жал­пы, әдіснамалық семинарда тал­қыланған тақырыптар тың­даушылар тарапынан үлкен қызығушылықпен қабылданды. Біз пайдалы пікір алмасуға куә болдық.

Алайда бұл әдіснамалық се­минар барысы еліміздегі пси­­хология ғылымындағы бі­раз түйткілді мәселенің бетін ашты. Біздің көңілімізді алаң­датқан жайт: төрт баян­да­ма­ның үшеуі орыс тілінде және біреуі ағылшын тілінде жа­сал­ды. Әдеттегідей қазақ тілі ғы­лыми жолдың жиегіне ығыс­­ты­рылып қалды. Қазақ­тілді мамандар санда бар, сап­та жоқтай әсер қал­ды­ра­ды. Қа­зақ­станда қазақ­тар­дың саны ел халқының үштен екі бө­лі­гінен астамын құ­раса да, пси­хология сала­сындағы мем­ле­кеттік тілде қорғалған дис­сер­тациялардың саны тек үштен бір бөлікті ғана құ­рай­ды. Бұл қазақ тілінің ғы­лыми тілге айналуында белгілі бір мәселелер барын көр­се­те­ді. Мемлекеттің ғылым са­ла­сын­дағы саясаты аутентті, этно­фор қазақтардың ұлт­тық-әлеу­меттік және ақ­па­рат­тық, лингвистикалық тең­сіздік проб­­лемаларын жоюға ба­ғыт­­тал­уы тиіс деп санаймыз.

Жарас СЕЙІТНҰР,

Жалпы және

қолданбалы психология кафедрасының

аға оқытушысы, психология ғылымының кандидаты