Айқын

Отандық археологияның тарланы. Қазіргі таңда ел археологиясының дамуына өз үлесін қосып, оның алдыңғы сапында жүрген, білімі мен біліктілігін тек ғылымға арнаған тұлғаларымыздың бірі – әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, археология, этнология және музеология кафедрасының профессоры, тарих ғылымдарының докторы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, елімізге белгілі әрі танымал археолог – Мадияр Елеуұлы. Мадияр Елеуұлы 1946 жылы 3 мамырда Қызылорда облысы Шиелі ауданы Еңбекші ауылында дүниеге келген. Археолог ғалым­ның өмір есігін ашып, балалық шағы өткен, мектепте оқып, ер жеткен өңірі – Сырдың ортаңғы және төменгі ағыстарының түйіс­кен аймағы. Бұл өңір – ежелден оты­рық­шылық өмір мен қалалық мәдениеттің дамы­ған өңірі болғаны белгілі. Өкінішке қарай, бұрынғы дәуірлердегі қайнаған өмір мен дамыған мәдениеттің белгісі ретінде олардың орнында қазіргі заманда төбелер мен төбешіктер, қамалдар мен қорғандар­дың іздері ғана қалған. Бала Мадияр осы­ның бәрін көзімен көріп өседі. Бала кездегі «Шіркін-ай, тезірек үлкейіп, ғалым болып, әрбір төбенің астында қандай құпиялар жат­қанын білер ме екем» деген арман қия­лы оны бірден археологияға бет бұрғызады. Бірақ археолог болсам деген арманына қолы бірден жете қоймады. Сол жылдардағы тәртіп бойынша мектеп бітірісімен туған ауылында 1-2 жыл еңбек етті, одан кейін әскери борышын өтеп қайтты. Сөйтіп мек­теп­тен соң бес жылдан кейін ғана бала кез­дегі арманына бір табан жақындап, сол жылдардағы елімізде археолог мамандығын даярлайтын жалғыз оқу орны –қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универ­сите­тінің (бұрынғы С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік Университеті) тарих факультетіне құжаттарын тапсырады. Жолы болып студент атанады. Бұл 1970 жыл болатын. Сол кезде оның жасы 24-те еді. Білімге сусындап келген әрі болашақ мамандығын нақты айқындап үлгерген студент М.Елеуов бірден қатарластарының алды болады. Оның бақытына қарай 1971 жылы ҚазМУ-дың тарих факультетінде археология мен этнология мамандығын дая­р­лайтын арнайы кафедра құрылады да, оны Қазақстандағы алғашқы кәсіби архео­лог Ә.Оразбаев басқарады. Кафедрада сол жылдары дәріс оқуға елімізге белгілі архео­логтар мен этнологтар – академик Ә.Мар­ғұлан, тас дәуірінің жетекші маманы Х.Ал­пысбаев, «Алтын адамды» зерттеуші К.Ақы­шев, профессор У.Шалекенов, про­фессор Х.Арғынбаев, антрополог О.Исма­ғұл­ов, профессорлар М.Черников, М.Гря­з­нов, Ю.Заднепровский секілді ірі мамандар дәріс оқиды. Студент М.Елеуов алғашқы­лардың бірі болып археология мамандығына өтініш білдіреді. Археология мамандығымен даярлана­тын студенттердің бір ерекшелігіне аудито­рияларда дәріс тыңдап қана қоймай, жаз айларында ғылыми экспедициялар құра­мын­да қазба жұмыстарымен айналысуы жатады. Бұл олардың нағыз кәсіби археолог болуына, болашақ мамандығының қиыншылықтарына төзе білуіне үйретеді. Студент М.Елеуов бес жыл бойы бірде бір экспедициядан қалмай болашақ маман­дығының қыр-сырына терең үңіле түседі. Мәкеңнің өзі бір әңгімесінде 1973-1974 жыл­дары Түркістан археологиялық экспе­дициясы құрамында Түркістан қаласында жүргізілген зерттеулерге қатысқанын, сон­да ол экспедиция жетекшісі, өзінің алғашқы ұстазы, белгілі археолог Т.Сенигованың Есім ханның қабірін қазуды өзіне сеніп тапсырғанын және ол тапсырманы ұста­зының айтқанындай орындап шыққанын айтқаны бар. Осыдан 1-2 жыл бұрын осы жөнінде әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың «Қазақ Университеті» газетінде «Есім хан­ның мавзолейін тұңғыш зерттеген ғалым» атты мақала жарық көрді. 1975 жылы М.Елеуов университетті үздік бітіріп, жолдамамен Қызылорда облысына жіберіледі де, қаладағы облыстық тарихи-өлкетану музейінде аға ғылыми қызметкер болып жұмыс атқарады. Сөйтіп бала кездегі арман қиялға қол жеткізгендей болады. Бірақ оның көңілі толмай, туған ауылындағы төбелер мен төбешіктерді қа­зып, олардың құпиясын зерттейтін маман­дық – нағыз археолог болуға бүйрегі бұра береді. Ақыры, 1976 жылы Университеттегі ұстазы профессор У.Шалекеновтың шақы­руы­мен өзі бітірген кафедрасына лаборант болып жұмысқа орналасады. 1976-1999 жылдар аралығында археолог М.Елеуов Қазақ ұлттық университетінің тарих факультетіндегі «Археология және этнология» кафедрасында қарапайым лаборанттан танымал профессорге дейінгі қызметтік сатылардан өтеді. 1991 жылы археология мамандығы бойынша «Шу өңірінің ортағасырлық қа­лалық мәдениеті (VI -XIII ғғ.)» атты тақы­рыпта кандидаттық диссертация қорғап, тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алады. Диссертацияға он бет қосу үшін соншама жыл ізденуі оның ғы­лым­дағы адалдығы мен тазалығын көрсе­теді. Одан кейінгі жылдары М.Елеуұлы өзі­нің зерттеу тақырыбының аумағына Талас өзенінің алқабында орналасқан ортаға­сырлық қалаларды енгізеді. Мәкең өткен ғасырдың 90-жылдарындағы қиыншы­лықтарға қарамастан Шу – Талас өңірлерін­дегі қалалар мен мекендерді археологиялық тұрғыда зерттеу жұмыстарын жалғастыра береді. Туындаған әртүрлі қиындықтар оған бөгет бола алмайды. Өйткені қазақ дала­сының төбелері мен төбешіктерінің астында қандай тылсым құпиялардың жатқанын білу – Мәкеңнің бала кездегі арманы болатын. Кезінде Генрих Шлиман да Троя қаласын табуды бала кезде армандаған болатын. Ешбір қиындықтарға қарамастан ол 1870-90 жылдары экспедициялар ұйым­дастыра отыра, ақыры іздеген қаласын тапқан еді. М.Елеуов 1999 жылы ғылыми ізденіс­тердің нәтижесінде «Шу-Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары мен мекендері (VI-XIII ғғ.)» атты тақырыпта докторлық диссертациясын сәтті қорғап, көп ұзамай профессор атағын иеленеді. Одан кейінгі он шақты жылда профессор М.Елеуов елімізде археология мамандығын даярлау ісін ұйымдастырумен белсене араласады. 1999-2001 жылдары Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде «Археология және этнология» кафедрасының меңгерушісі, 2001-2002 жылдары Қ.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінде «Археология» кафедрасының меңгерушісі болып жұмыс істеп, жас археологтарды тәрбиелеуде бар күш-жігері мен тәжірибесін жұмсайды. 2002-2008 жылдары осы уни­верситеттің «Археология» ғылыми-зерттеу орталығының директоры болып, жас уни­вер­ситеттің ғылыми-зерттеу ісінің алға басуына жәрдемін тигізеді. Профессор М.Елеуов Түркістандағы ғылыми-зерттеу орталығында директор бола жүре, бала кездегі қиялын бір сәт те естен шығармай, Сырдария өзенінің орта ағысы бойындағы, яғни өзінің туып-өскен өңіріндегі төбелер мен төбешіктерді ғылыми тұрғыда зерттеуді жалғастырады. Профессор М.Елеуұлы Қазақстанның оңтүстік өңірі мен Сырдың орта ағысы бойындағы ортағасырлық қалалар мен елді мекендердің тарихын археологиялық тұрғыда зерттеу ісінде көп жетістіктерге қол жеткізді деуге болады. Ол бұрын соңды осы аймақтарда ғылымға белгісіз болып келген 300-ден аса ортағасырлық қалалар мен елді мекендерді тауып, оларды зерттеп, ғылыми айналымға енгізеді. Олардың ішінде баяғы өз ауылындағы төбелер де бар. 2001-2008 жылдары Қызылорда, Оңтүс­тік Қазақстан, Жамбыл облыстары аума­ғын­да кең көлемде археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізіп, 1700-ге жуық жаңа археологиялық ескерткіштерді ашады, олар­ды талаптарға сай есепке алады. Соны­мен қатар, ол жеке ауданның, ауылдық округтың археологиялық картасын шығару­ды қолға алған зерттеуші. 2004 жылы Оңтүс­тік Қазақстан облысы Түлкібас ауданының және 2008 жылы Созақ ауданы Қарақұр ауылдық округінің археологиялық картасын баспадан шығарады. Қазіргі таңда ғалым­ның жетекшілігімен үш облыстың жекеле­ген аудандарының археологиялық картасы даярлануда. Табиғи апаттардан бұзылып бара жатқан Тамды, Түймекент, Тастұмсық, Үтіртөбе қалаларында зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатыр. Оның табиғи апаттардан бұзылып жатқан ортағасырлық қалалар туралы «Ескерусіз қалған ескерткіштер» (2007), «Ортағасырлық Ақтөбе қаласының бұзылу тарихы» (2014), «Ортағасырлық Үтіртөбе қаласы» (2016) еңбектері жарық көрді. Профессор М.Елеуұлы 2008 жылдан қазірге дейін өзінің түлеп ұшқан білім ор­дасы – әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың «Археология, этнология және мұражай ісі» кафедрасында профессор болып қызмет атқаруда. Оның қаламынан 400-ден аса ғылыми мақалалар, оның ішінде он шақты монографиялар, оқу құралдары мен оқу әдістемелік құралдары бар. М.Елеуұлының бір ерекшелігі, ол тек археологиялық қазбалармен айналысып қана қоймай, сонымен бірге қазба жұмыс­тары жүргізілетін аумақтардағы тарихи ескерткіштерге қатысты ел арасынан ауыз­ша материалдарды да жинастырып жүреді. Бұл шамасы ұстазы академик Ә.Мар­ғұлан­нан жұққан болуы керек. 1996 жылы Ұлттық Университеттің тарих сериясымен шығатын «Хабаршысында» оның «Шу өңірі: аңыз бен тарих» атты мақаласы жарық көріп, онда он шақты тарихи аңыз – әңгімелері жариялан­ды. Олардың ішінде екі аңыз әңгімеде Қазақ хандығының құрылу тарихына қатысты мәліметтер айтылады. Өз кезегінде біз бұл ауызша материалдардың ғылыми құндылығына мән беріп, өз зерттеулерімізде оларды жақсы пайдаландық. М.Елеуұлының 40 жылдан астам ғы­лым­дағы жолы елеусіз емес. 2009 жылы «Жоғары оқу орнының үздік оқытушысы» конкурсының жүлдегері, 2010 жылы «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағын иеленді. Дегенменде жоғары билік тарапынан ұстазымыздың еңбегіне және мерейтойына орай орден, медальдар беріліп жатса, нұр үстіне нұр болар еді. Профессор М.Елеуұлы зайыбы Жанат­пен бірге төрт қыз, екі ұл тәрбиелеп өсірді. Бұл күнде ол жеңгеймен бірге ұлдарын ұяға ұшырып, қыздарын қияға қондырған, немерелерінің қызығына тоймай жүрген ата-әже.   Берекет КӘРІБАЕВ, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, тарих ғылымдарының докторы