"Айқын" республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет

Жоғары мектептегі тәрбие: орындалатын тапсырма

31.03.12.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев биылғы жылғы Қазақстан халқына арналған Жолдауында адам капиталы сапасын арттыруды қамтамасыз етуге баса назар аударды. Білім беру жүйесінің алдына нақты тапсырмалар қойылды. Атап айтқанда, бұл оқыту үдерісінің тәрбиелік мәнін күшейту, білім беру саласының барлық мекемелерінде жастар бойына мемлекеттік құндылықтарды сіңіруді қамтамасыз ету міндетінен көрініс тапты.

Білім бере отырып тәрбиеле, тәрбиелей отырып білім бер
Әлемнің «екінші ұстазы» атанған әл-Фа­раби бабамыз. «Адамға ең алдымен тәр­бие берілуі тиіс: тәрбиесіз берілген білім адам­заттың хас жауы» деген екен. Расында, кәсіби білім, іскерлік қабілет пен тәжірибе маманның адамгершілік қасиетіне орай бір мезетте қоғам мен адамзатқа пайдасын да, сондай-ақ зиянын да тигізетін құралға ай­налуы мүмкін. Білім беру жүйесі жас­тардың бойына өз халқына, оның мәдениетіне де­ген сүйіспеншілік, отаншылдық пен толе­ранттылық және бейбітшілік дәстүрлеріне негізделген рухани-адамгершілік ұста­ным­дарын барынша сіңіруге ықпал етуі тиіс. Осы­ған орай бүгінгі таңда оқу үдерісінің гума­нитарлық және гуманитаризациялық ресурстарына өте терең мән беру қажеттілігі туындап отыр.
ҚазҰУ-да бұл міндетті шешу универ­ситеттік білім беруді ізгілендіру (гуманита­ризациялау) стратегиясын жүзеге асыру нә­тижесінде орындалуда. Бұл стратегия сту­дент-жастарға адамгершілік және аза­маттық қасиеттерді өз бойларына сіңіруге мүм­кіндік беретін гуманитарлық ортаны құруға бағытталған. Білім берудің модульді жү­йесі негізінде құзыреттік тұрғыны енгізу бұл үдерістің құрамдас бөлігі болып та­бы­лады. Осылайша, бүгінде ҚазҰУ-дағы білім беру үдерісі болашақ мамандардың кәсіби және әлеуметтік-азаматтық құзыреттері ар­қылы көрініс беретін нақты нәтижеге ба­ғытталған. Жас азаматтардың дүниета­нымдарын, оның мәдени-ағартушылық, саяси, әлеуметтік, этикалық және т.б. қырларын қалыптастырудың қазіргі таңда­ғы мәселелерін қамтитын гуманитарлық пән­дерді дайындау мен енгізуге де басым бағыт беріліп отыр. Оқытудың тәрбиелік мазмұны ҚазҰУ-да дамып келе жатқан білім беру технологиялары негізінде де жүзеге асуда. Олар оқытудың формалары арқылы да, мә­селен, рөлдік, жағдайлық және іскерлік ойындар, әлеуметтік және коммуникативті тренингтер, өндірістік жағдайларды шешу, диалогтық-дискус­сиялық әдістер, жобалар дайындау, «кейс­тер» әдісі және т.б. көрініс табуда. Тағы да маңызды фактілердің бірі - студенттердің зияткерлік жеке-даралыққа және бір топ шеңберінде техникалық, жа­ра­тылыстану және гуманитарлық білім өкіл­дері бас қосып, пәнаралық жобаларды қа­лып­тас­тыруға ұмтылуын қолдау болып та­былады.
Білім беру жүйесін ізгілендіру стра­те­гиясы шеңберінде корпоративті мәдениет феноменіне де ерекше көңіл бөлінуде. Уни­верситет қабырғасында студенттің бойына қандай құндылықтар мен адамгершілік нор­­малары сіңірілетіндігі көбінесе кор­по­ративті мәдениеттің дамуы мен қалып­та­суының жағдайына байланысты болып келеді. Себебі бүгінгі студент - ертеңгі ма­ман «ұяда» көрген тәрбиесін ұшқанда өзімен бірге болашақ ортасына ала барады. Осы­лайша, университет жалпы қоғамдағы әлеуметтік қатынастардың сапасына да өзіндік үлесін қосушы орта болып отыр. Жалпы алғанда көзге көрінбейтін, бірақ аса маңызды болып табылатын дәл осы нәтиже ҚазҰУ-да корпоративті мәдениетті қалып­тас­тырудың маңызды құжаттары болып та­былатын - оқытушының корпоративті мә­дениет кодексі, студенттің ар-намыс ко­дексі, оқытушы мен студент туралы ер­еже­лер­ді дайындауда ескерілді. Университетте этика бойынша факультеттік комиссиялар бе­лсенді жұмыс атқарады. Корпоративті құн­­­дылықтарды қолдау бойынша бастал­ған қоз­ғалыс студенттер арасына да кеңінен та­ралып кетті. Бұған студенттердің өз бас­та­маларымен кең көлемде жүргізіп отырған академиялық алаяқтыққа және этикалық келеңсіздіктерге қарсы бағытталған ак­ция­лары мен басқа да түрлі іс-шаралар дәлел бола алады.
Білім беру жүйесін ізгілендіру стра­тегиясы суденттермен жүргізілетін жұмыс­тарды міндетті түрде ғылыми-әдістемелік, әдіс­тік және сараптамалық тұрғыдан қам­тамасыз етуді талап етеді. ҚазҰУ-да атал­ған қызметті тәрбие үдерісі бойынша құ­рыл­ған 20-дан аса түрлі орталықтар қам­тамасыз етіп отыр. Университет ректоры жа­нынан ізгілендіру кеңесі құрылған. Бұл ке­ңестің басты мақсаты - рухани-адам­гершілік, азаматтық-патриоттық және эстетикалық тәрбие беру мен мәдени-ағартушылық қызметтің тиімді формаларын іздестіру болып табылады. Тәрбие жұмысына жүйелі түрде мониторинг жүргізу мен диагностика жасауды социологиялық зерттеулер жүргізу және әлеуметтік инжиниринг орталығы қамтамасыз етіп келеді. Орталықтың қыз­меті студенттердің әлеуметтік бейімделу үде­рістерін, оқытушылардың қызметі ту­ралы ой-пікірлерін, еңбек, оқу, тұрмыс, бос уақытын ұйымдастырудың ұжымдық шарттары қаншалықты қанағаттан­ды­ратындығының деңгейін зерттеуге бағыт­талған. Зерттеу қорытындылары бойынша «әлсіз тұстар» анықталып, оқу-тәрбие үде­рісін сәйкестендіруге бағытталған тиісті шешімдер қабылданады. Әлеуметтік-гу­манитарлық технологиялар, патриоттық тәрбие беру, дінтанулық зерттеулер, ерік­тілер қозғалысын дамыту, тұлғаны пси­хо­логиялық-педагогикалық сараптау және т.б. көптеген орталықтар да маңызды жұмыс­тарды жүзеге асырып отыр. Аталған ор­талықтардың өз жұмыстарына студенттер­ді де тартып отырғандығын атап өту қажет. Нәтижесінде орталықтардың жұмысы әлеуметтік-гуманитарлық білім беру мен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүзеге асы­рудың қосымша формасына айналуда.
Әрбір студенттің тұлғалық қасиеттерін дамыту үшін олардың білім алу мүмкін­діктерінің болуы ғана емес, сондай-ақ әр студенттің қолайлы жатақханада тұруы, жақ­сы жабдықталған спорттық және тре­на­жер залдарында жаттығуы, өз универси­те­ті қабырғасында-ақ дәмді әрі біршама ар­­зан бағада тамақтана алу мүмкіндігінің болуы шарт. Бұл мәселелердің барлығын шешу университеттің дамып отыратын гумани­тарлық ортаны құру қызметінің де маңызды бөлігіне айналған. Осыған орай студент­тер­дің әлеуметтік қоры қалыптас­қан. Бұл қор университет тарапынан ғана емес, сондай-ақ оның түлектерінің, демеу­ші­лердің, әріп­тестердің қомақты қаржысы есебінен де құралуда. Қазіргі кезде 200-дей студент уни­ве­рситет серіктестері тағайын­даған шә­кірт­ақылардың иегерлері болып та­былады. Әлеу­меттік жағынан әлсіз от­ба­сынан шық­қан үздік студенттер оқу ақысын төлеуде 10-нан 20 пайызға дейінгі жеңіл­діктерге қол жеткізу мүмкіндіктеріне ие. Жетім және мүгедек студенттерге тұрақты түр­де мате­риал­дық көмек көрсетіледі. Бү­гін­гі күні көп­теген жастар өз беттерімен қар­жы табу та­лабының алдында тұрған­дықтан уни­­вер­ситеттердің өзі студенттерге жұ­мыс орын­дарын ұсына бастады. Әл-Фа­раби атын­да­ғы ҚазҰУ-да жыл сайын 300-ден аса студент оқу-көмекші мамандар ре­тінде, сондай-ақ түрлі қызмет көрсету са­­ласында, студенттік құрылыс жасақтары қа­­тарында жұмыспен қамтамасыз етіліп отыр. Сту­денттер ғылыми жобаларды жүзеге асы­ру жұмыстарына да белсенді түрде тар­ты­луда, мәселен, уни­верситеттік ҒЗЖ қар­жылан­дырудың жалпы көлемінің 10 пайызы сту­денттердің еңбек­ақысына бөлінген.

Студент әріптес ретінде
Студент тұлғасына әсер ететін тиімді тәрбие шараларын іздестіру мен жүзеге асыру ЖОО педагогикалық ұжымының жал­ғыз ғана міндеті емес. Негізгі жұмысты өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзі дамыту дағдыларын қалыптастыруға, сондай-ақ студенттің педагогикалық әсерді қабылдап қана қоймай, өз бетінше әрекет жасап, тәрбие жұмысына белсенді қатысуға мүм­кіндігі болатын ортаны құруға бағыттау да аса маңызды. Мұндай ұстанымды тәрбие жұмысын тең құқылы және тең дәрежелі әріптестердің өзара бірлескен әрекетінің үдерісіне айналдыра алатын әлеуметтік әріптестік қағидасы жүзеге асыруға мүм­кіндік береді. Аталған қағида негізінде ҚазҰУ-да студенттік өмірдің бірқатар ма­ңызды мәселелерін шешуде студенттік өзін-өзі басқару ұйымдарына шешім қабылдауға қатысу бойынша өкілеттіліктер беру тәжірибесі енгізілген. Атап айтсақ, білім беру үдерісінің сапасын бағалау, студенттерді жатақханаларға орналастыру мен одан шығару, тәртіпті қадағалау, ака­демиялық келеңсіздіктермен күресу, мәдени-көпшілік шараларды жоспарлау мен ұйымдастыру, тамақтандыру мен әлеуметтік-тұрмыс шарттарының сапасын қадағалу - студенттердің құзырында. Әлеу­меттік әріптестіктің шынайы нәтижесі ҚазҰУ студенттерінің аса маңызды әлеу­меттік-қолданбалы мәні бар бас­тама­ларының көбеюінен де көрініс беруде. Осындай бастамалардың қатарында сту­денттік өзін-өзі басқару жүйесін дамы­тудың жол картасы, академиялық алмасулар бойынша студенттік орталық құру, басқа аймақтардан келген студенттерге қаладан тұратын үй табуға көмектесетін әлеуметтік желі құру, студенттердің қоғамдық рей­тингісін енгізу, көпфункционалды студент­тік интернет-портал жасау және т.б. көп­теген жобаларды атап көрсетуге болады.
Студенттік ортада тәрбие үдерісін ұйым­дастырудың тиімді жолы студенттік ерік­тілер қозғалысын дамыту болып та­былады. Еріктілер жобаларын дайындау мен жүзеге асыру жастарды азаматтық қоғам құру ісіне тартуға мүмкіндік береді, сондай-ақ олар білім беру, мәдениет, қоғамдық өмірдің салаларына қатысты түрлі мәселелерді шешу жолдарына қатысты тың идеяларды ұсы­нуға мүмкіндік алады. Егер тағы да ҚазҰУ тәжірибесіне сүйенсек, «Көмек» атты университеттік еріктілер қозғалысы­ның, «ҚазҰУ-гринкампус» атты студенттік эко­логиялық қозғалысының, студенттік заң клиникасының жұмысын ұйымдастыру тәжірибесін атап көрсетуге болады. Сту­денттерді еріктілер қозғалысына тартуды бел­сенді жастар студенттік сайт, кәсіподақ, университеттік газет пен радионың көмегі арқылы жүзеге асырып отыр. Еріктілер жұмысын одан әрі жетілдіру, тәжірибе жинақтау және пікір алмасу үшін, топта жұмыс істеу, көшбасшылық, коммуника­тивті дағдыларды қалыптастыру бойынша тре­нингтер ұйымдастырылып, қайырым­дылық қорлары мен еріктілер қозғалысы­ның өкіл­дерімен мастер-кластар өткізіледі. Үздік жо­балар файндразинг бойынша ке­ңе­стік қол­дау табады және нәтижесінде студенттік ұйымдар өз жұмыстарына қо­ғам­дық қорлар мен басқа да сыртқы ұйым­дар арқылы қаржы тартуға қол жеткізіп отыр.
Студенттердің шығармашылық қуатын тиімді салаға бағыттауға студенттермен жұмыс жүргізудің клубтық формасы да ықпал етуде. Мұндай тәжірибе бүгінде әлем­нің барлық университеттерінің жү­йесінде кеңінен қолданысқа енген. ҚазҰУ-да 250-ден аса клубтық бірлестіктер жұмыс атқарады. Олардың жұмыстарына универ­ситет студенттерінің жартысына жуығы толық тартылған. Олар патриоттық, кәсіби және ғылыми бағыттағы клубтар, көркем­өнер­паздар үйірмелері, спорттық секциялар, көшбасшылар мектептері, әлеуметтік және ағартушылық клубтар. Қызығушылықтары бойынша клубтар мен студенттік өзін-өзі басқару ұйымдарын дамыта отырып, біз студенттер қауымын жағымды шығарма­шылық негізінде біріктіреміз, оларды жал­пы­адамзаттық және ұлттық құндылықтар­­­-мен қанықтырамыз, өзін-өзі жетілдіруге ұмтылу қажеттілігін тәрбиелейміз. Аталған ме­ханизмдер жастар ұйымдарының сту­денттік ортадағы үдерістерге тигізетін оң ық­­палын анағұрлым арттыра түседі. Сон­дай-ақ жас­тардың кез келген теріс ық­палды ағым­дар мен ұйымдардың жете­гінде кет­пеуіне шынайы түрде балама бола ала­тын орта қалыптастыруға мүмкіндік бе­реді.

Педагогикалық тәлімгерліктің дәстүрлері мен жаңашылдықтары
Әлеуметтік серіктестіктің басымдықтары педагогтардың тәрбие жұмысындағы рөлін төмендетпейді, тіпті олардың тәрбие үдері­сінен бас тартуларын да қарастырмайды. Керісінше, оқытушының негізгі миссия­сының мәні білімді беруші ғана емес, сту­дентті тәрбиелеудің белсенді агенті екен­дігімен де анықталады. Университеттегі кредиттік білім беру жүйесі жағдайында студент пен оқытушының өзара қарым-қа­тынасы жаңа бастаулар негізінде құрылып отыр. Мәселен, бір жағынан бастама, таңдау еркіндігі, жекедаралық және студенттің жеке жауапкершілігі, екінші жағынан оқытушының көмегі, ықпал жасауы мен қолдауы бірін-бірі толықтыруда. Педаго­гикалық тәлімгерлік студенттердің барлығы білім алу мен тәрбие үдерісінде негізгі жауапкершілік өздеріне жүктелетіндігін толық түсінбеу жағдайы мүмкін болатын­дығын да ескере отырып жүргізіледі. Осыған орай ҚазҰУ-да кураторлар институты жан­дан­дырылып, студенттік топтардың кура­тор-эдвайзерлері аса маңызды екі бағытты - тәрбие және академиялық кеңес беру қызметін қатар атқарып отыр. Мұндай ұс­таным оқытушылар мен студенттердің қарым-қатынастарының тиімді жүйесін құруға, жастармен өмір тәжірибелерімен, өз білімдерін бөлісуге мүмкіндік береді. Куратор-эдвайзерлер әр студент немен әуестенетінін, қандай ортада өмір сүре­тін­дігін, қандай әлеуметтік қиындықтары бар екендігін, оқудан тыс уақытын қалай өткі­зетіндігін білуге міндетті. Студенттермен жеке-дара жүргізілетін педагогикалық жұмыс жастар арасындағы тәуекелдігі басым топтарды анықтауға мүмкіндік береді. Мұндай студенттер бірден кү­шей­тілген бақылау мен үздіксіз жүргізілетін алдын алу жұмыстарына тартылады. Бұл топтағы жастарға өмір сүру жағдайы қандай да болмасын бір теріс пиғылды жолға түсуге бейім студенттерді жатқызамыз. Әрине, олар ең алдымен әлеуметтік және эконо­микалық тұрғыдан әлжуаз отбасынан шық­қандар, кез келген мәселені күш қолдану арқылы шешуге бейім жастар. Басқа ай­мақ­тардан келген, бірақ жатақханалардан
орын ала алмаған жастарға ерекше назар аударылады. Олардың көпшілігі қаланың шет әрі тынышсыз аудандарынан арзан пә­терлер жалдап тұруға мәжбүр. Мұндай жер­лерде жастардың жағымсыз әрекеттер­дің ықпалына түсу мүмкіндігі өте жоғары. Мұн­дай проблемаларды дер кезінде анықтау және оларды шешуге оң ықпалын тигізу кураторлар институтының маңызды мін­деттерінің бірі. «Куратор-эдвайзер - ма­ңызды мәселелерді шешуде дос, тәлімгер және көмекші» формуласы негізінде жұмыс атқара отырып, университеттің 800-ден астам оқытушысы мақсатты түрде студент­тердің тұлғалық даму траекториясын қа­лып­тастыруға жәрдемдесуде. Куратор-эдвайзердің міндеттері оқытушының кәсіби деңгейінің де жоғары болуын талап етеді. Кураторлардың кәсіби біліктілігін көтеру мақсатында педагогикалық технологиялар орталығы құрылған. Аталған орталық шеңберінде «Жоғары оқу орнында тәрбие үдерісін басқару», «Жоғары оқу орнындағы тәрбие жұмысының негізгі бағыттары», «Тәрбие жұмысының оқудан тыс ұйым­дастырушысы жұмысының технологиясы мен әдістері» атты тақырыптар бойынша курстар мен семинарлар өткізіледі. Мұндай семинарларға қатысу университет оқыту­шыларына әлеуметтік-педгогикалық тех­нологияларды, тәрбие жұмысын ұжымдық және жеке-дара жоспарлаудың әдістерін игеру бойынша тәжірибе алмасуға, білік­тіліктерін шыңдауға зор ықпал жасауда.
Жоғарыда айтылғандарды қорытынды­лай келе, қазіргі университеттегі білім беру үдерісінің көпқырлылығы тәрбие жұмы­сында метатехнологиялардан бастап жеке-дара әсер етудің микротехнологиялары­на дейінгі инновациялық технологияларды қолдануға кең мүмкіндіктер ашып отыр­ған­дығын көреміз. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ұжымы алдында ел Президенті қойған мін­деттерді жүзеге асыру бойынша аса зор жос­­парлар мен олардың тиімді жүзеге аса­тын­дығына деген нық сенім тұр.

Шолпан ЖАМАНБАЛАЕВА,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ проректоры,
әлеуметтік ғылымдарының докторы, профессор