«Бәрі де майдан» повесіндегі замандастар бейнесі

Оралхан Бөкей повестерінде де сан алуан адам образ­да­ры, әсіресе сол дәуірдің негізгі қозғаушы, жасаушы, өз­гер­туші күші болған жастар бейнелері сомдалған. Жазушы за­мандас дегенде, көбіне жастарды назар тұтамыз да, со­лардың образымен шектелеміз. Замандас дегеніміз – біз­бен бір қоғамда өмір сүріп, бір елде жасап отырған, жас ша­масы әр алуан болса да, мақсат бірлігі, рухани тынысы ұқсас адамдар болуы қажет деп ой қорытады.

Оралхан Бөкей – сонау ал­пы­сыншы жылдардың орта тұсынан бастап әдебиетімізге өзіндік ерекшелігімен келіп та­ныл­ған үздік талант­та­ры­мыз­дың бірі. Жазушы әдебиет та­балдырығын алғаш көркем де шағын әңгімелерімен бас­таса, араға жылдар салып повеске ауысады. Жазушының повес­те­рі оқырмандардың жылы ықы­ласына бөленіп, оның есімі қа­лың оқырманға кеңінен та­ныла бастайды. Оның бірден-бір құпиясы жазушының ізден­гіш­­тігінде болса керек деп ой­­лаймыз. Ол ескі сүрлеуді тап­­тамай, әдебиетке өзіндік үні­мен, сырымен, айтар ойы­мен келгені, өмірді өзінше кө­ріп тануға, өзінше бейнелеуге ұм­тылысы, осы жолдағы сәтті ізденістері оның өз оқырманын тез табуына, оның жүрегінен жы­лы орын алуына себеп бол­ғаны сөзсіз.

Оралхан Бөкей кейіпкерлері – оның өз замандастары. Олар­дың кәрісі болсын, жасы бол­сын – бәрі де сол дәуірдің азаматтық міндеттерін бел­сен­ді түрде атқарған абзал жан­ды азаматтар. Жазушы со­лардың әрекеті, мінез-құлқы, көзқарасы арқылы өмір шын­дығын, оның алуан түрлі сыр­ларын ғана ашып қоймайды, өт­кенімізге де ой тоқтатып қарайды, болашағымызға да көз жібереді. Жазушы адам ха­рак­терін өте шебер ашады, сол кейіпкерлердің ұғым-түсінігі, көзқарасы арқылы дәуірдің ең өзекті деген мәселелерін кө­тере біледі. Міне, осылайша Орал­хан Бөкей повестеріне баға бергенде олардағы тақы­рып­тың тыңдығы емес, кө­те­рілген проблемалардың со­ны­лығы тұрғысынан келу қажет.

Жазушының «Біздің жақта қыс ұзақ» деген повестер жи­нағы «Бәрі де майдан» по­ве­сі­мен ашылады. Повесть сол ке­зеңдегі өзекті мәселені алға тартады. Шығармада бір-бірі­не қарама-қарсы екі кейіпкер бар. Бірі майдангер, Отан со­ғы­сының мүгедегі, ауыл-ай­мақ­қа беймаза, маскүнемдігі тағы бар Құмырай да, екіншісі – еңбек ардагері, еңбекшіл, адал да абзал жан Ақан.

Повестің қысқаша сюжетіне тоқталғанды жөн көрдік. Жұ­л­дыз ауылы Жеңістің отыз жы­л­дығын тойлағалы жатқанда Ақан қарт ертемен шығып, қас­қа биесін ерттеп аттанып ке­теді. Оның қайда кеткенін, неге кеткенін сұрастырған да, керек еткен де ешкім болмапты. Тек кешке қарай шалының әл­де­неге ренжулі екенін Алма кем­пір ғана байқаған. Бірақ әр нәр­сені сұрап, Ақанды мазалап көр­меген әдетімен үнсіз қал­ған. Жалғыз-ақ шалының ел болып жиналған жерден бө­лініп кетпейтінін, тек қаңқу сөз­ден ғана қашқақтайтынын бі­ле­тін ол Ақанның бір нәрсеге қыр­сығып, өкпелеп кеткенін се­зеді. Шынында да, Ақан өк­пелеп кетіпті. Аудан басшы­ла­ры Жеңіс тойын тойлауға со­ғысқа қатысқандарды ғана ша­қырыпты, Ақанға шақыру жі­бермепті. Оның үстіне Құ­мы­рай­ды шақыруға келген бала Ақанға бәрін де айтып береді. Ақан ойға қалады. Үлкен тойға шақырылмайтындай жазығы неде? Кінәсі майданға бар­ма­ғаны ма? Оны майданға емес, еңбек армиясына жұмыс іс­теуге жіберген өкіметтің өзі ғой. Ол осындай қиын-қыстау жағ­дайда аянбай тер төккен жоқ па еді? Аурулығына қа­ра­май, еңбек озаты атанды. Пар­тия қатарына кірді. Жұмысқа қыры жоқ Құмырай сияқты жал­қауларды майданға жі­бе­ріп, мұны 1946 жылға дейін бо­сат­пады. «Бәрі де майдан үшін! Бәрі де жеңіс үшін!» деп еңбек етті. Өкінішке қарай, осыны ба­ға­лаған ешкім жоқ. Сол кездің өзінде трудармияны киноға тү­сірген бір адам көрмепті, «га­зет­тенбіз» деп бір журналист келмепті. Ал бүгін жұрт назары түгелдей майдангер-жауын­гер­лерге ғана ауған.

Повестегі үлгі боларлық жар­­қын образ, сонымен бірге аса күрделі образ – Ақан. Ақан – жасынан еңбекпен өскен, са­налы өмірін жалтақсыз, бұл­тақ­сыз, адал өткізген адам. На­мысын ешкімге бермейтін, басқаға қиянаты жоқ жан. Бүгін де ұлғайған жасына қарамай, шағын шаруасын жып-жинақы етіп, дөңгелетіп ұстайды. Нау­қас­тығы себепті өкімет дайын­да­ған шағын зейнетақысын тә­уір болған соң алудан бас тар­тып, еңбекке қайта ара­лас­ты, ауыл малшыларына газет та­сиды. Қатардан қалып оты­рып қалғысы келмейді.

Повесте жазушы, негізінен, Ақанның соғыс кезіндегі ең­бегіне көбірек көңіл аударады. Кейіпкер образын аша түсетін тұстар да осы еңбек армия­сын­дағы күндер. Соғыстың төрт жылын ол Орал тауы маңында еңбек армиясында өткізеді. Жазушы кейіпкер Ақанның естеліктері арқылы Ұлы Отан соғысы кезінде май­дан­ға қару дайындасқан көп­шіліктің адам айтқысыз ауырт­пашылық жағдайында жасаған ұлы еңбегін суреттейді. По­вес­те Ақан: «Біздер, еңбек ар­мия­сында болғандар, жаумен мыл­тықсыз шайқастық, әрине, өлім-жітім аз болды. Сон­дық­тан да қадірсіз болдық», – дей­ді. «Дене жарасынан жүрек жа­расы әлдеқайда ауыр де­генді ширек ғасырдан бері Құмырайға түсіндіре алмай-ақ келемін... Қайтейін, тағдырдың жазуы шығар», – деген ой-пікірі сол заманның шындық көрінісі.

Жазушы шығармаларында заман­дастар бейнесін көркем­дік тұрғыда бейнелей отырып, адамды ардақтау, оның еңбегін бағалау туралы ұлы идеяны уағыздайды. Повестегі негізгі кейіпкерлер – Ақан, Алма, тіпті Құмырай бейнелері де шын­шыл­дығымен, наным­дылы­ғы­мен есімізде ұзақ сақталатын, ойымызға ой қосатын жанды образдар. Құмырай типіндегі адамдар қазіргі жастар ара­сын­да жоқ деп айта алмаймыз, повестегі образдардың өмір­шеңдігін тағы да дәлелдей түскен боламыз.

Сондай-ақ кешегі майда­н­гер­лер, бүгінгі қарттар – Ақан, Ал­ма, тіпті маскүнем Құмырай бейнесі де бізге бейтаныс емес. Олар біздің кез келген ауы­лымызда, көшемізде өмір сүріп жатқан заманы бір жер­лес­теріміз.

Қорыта айтқанда, Оралхан Бөкей повестері сол кезеңнің өзекті мәселелерін көтеріп, соларды өз замандастарының образдары арқылы шешіп бере алған маңызды туындылар дей­міз.

Болатхан САРБАСОВ,

филология ғылымының кандидаты, профессор м.а.