Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
Басқарма Төрағасы - Ректор Жансейіт Түймебаевтың
"Qazaq universiteti" газетінде жарық көрген мақаласы
Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың «Әке туралы ой-толғау» кітабы кез келген перзенттің жан дүниесін толқытатын ерекше шығарма. Тебіреністен туған, тәрбиесі мол, тағылымы бөлек туынды айрықша ойландырады. Жылы әсерге бөлеп, тұлғасы таудай танымал әкенің жан дүниесін терең білуге жетелейді.
Бұл кітап ХХ ғасырдың басында қазақ даласында өткен тарихи оқиғаларды баяндайды. Мемлекет басшысы өз әкесінің өміріне үңіле отырып, Қасым және Кемел атты қазақ жігіттерінің асқақ рухын суреттейді. Қабырғалы қаламгердің шығармашылық еңбектері арқылы қазақ әдебиетінің қалыптасу тарихын және түркі әлеміне сіңірген еңбегін танып-біле аламыз.
Шығарманы оқығанда бізге беймәлім, сирек ұшырасатын өмірдің түрлі сәттері көз алдыңа келеді. Әр сөйлемі жүректі қозғайтын, адам тағдырының бұралаң жолын суреттейтін туындыны бейжай оқу мүмкін емес. Жиырмасыншы ғасырдың алғашқы кезеңінде қазақ даласын есеңгіреткен ашаршылық, нәубет, қуғын-сүргін (репрессия) кезеңдері қаз қалпында баяндалады.
Қайраткер әке туралы эссе-толғау қазақтың көрнекті жазушысы Кемел Тоқаевтың шығармашылық лабораториясынан да хабар береді. Бұл шығарманы сұрапыл соғысты бастан өткеріп, қан майданда ауыр жарақат алған қабырғалы қаламгердің ғұмырбаяндық шежіресі деуге болады. Естелік жанрында жазылған еңбек әдебиетіміздің тарихын, жүріп өткен жолын шынайы бағалауға өз үлесін қосқан туынды екені сөзсіз.
Шығарма желісінен жанына, жүрегіне түскен сансыз жарадан жігері мұқалмаған қайраткер азамат, кемел қаламгердің бейнесі менмұндалайды. Жас Кемел ең қимастары – әкеден, анадан, туған бауырынан, қарындасынан мезгілсіз айырылса да, арына, намысына дақ тигізбей, тағдырдың салмағын қайыспай көтере біледі.
Майдан даласынан оралысымен Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультетінде білім алып, өзінің дарынына, қалам қуатына сеніп, өткір мақалалары мен шынайы шығармаларын жазды. Қазақ журналистикасының қалыптасуына елеулі үлес қосып, ұлт әдебиетінің дамуына өлшеусіз еңбек сіңірді.
Кемел Тоқаев елімізде детектив жанрының негізін қалаған қаламгер ретінде қазақ әдебиетінің тарихында биік тұғырда тұр. Жазушының «Жұлдызды жорық» атты тұңғыш жинағына көркем әңгімелері кірді. Кітап 1954 жылы Алматыдағы «Мемлекеттік көркем әдебиет» баспасынан жарық көрді. Отыз жасқа енді келген жас жазушының алғашқы жинағы қазақ оқырмандарын бірден елең еткізді. Алғашқы әңгімелерінің өзінен-ақ қалың оқырман өз тақырыбын терең меңгерген кең тынысты қаламгердің өзіндік қолтаңбасын бірден аңғарды. Кейіпкерлері тың, оқиға желісі шымыр, шытырман оқиғада өрбіп отыратын өзіндік жазу стилін қалыптастырды. Әр шығармасы сайын өсіп, толысып, кемелденді. Кейінгі туындыларында күрмеуі мол, күрделі тақырыпты әр қырынан ашып, сүбелі шығармаларымен көрінді.
Осылардың ішінен алпысыншы, жетпісінші, сексенінші жылдары жарық көрген «Жұлдызды жорық», «Қыс қарлығашы», «Тасқын», «Көмескі із», «Болашақ туралы ойлар», «Замандастар сыры», «Түнде атылған оқ», «Қастандық», «Арнаулы тапсырма», «Сарғабанда болған оқиға», «Таңбалы алтын» атты кітаптарына енген әңгімелері мен повестерін ерекше атауға болады.
Кемел Тоқаев «Соңғы соққы», «Солдат соғысқа кетті», «Ұясынан безген құс» атты жинақтарына кірген романдары арқылы кең тынысты жазушы екенін танытты.
«Замандастар сыры», «Таудағы жаңғырық» атты повестері де кезінде әдеби сында жақсы бағаланған көркем дүниелер. Жазушы шығармаларының тілі, құрылымы, шытырман оқиғалар желісі мен кейіпкерлер бейнесін сомдаудағы ізденістері назардан тыс қалған жоқ.
Туындыларындағы бүкіл оқиғалар мен кейіпкерлер әрекеті, тартыс пен күрес, жеңіс пен жеңілістер – барлығы шынайы өмір көріністерінен, адамдар тағдырларынан бастау алады. Әсіресе қалың оқырманның үлкен сұранысына ие болған, қазақ әдебиетіндегі алғашқы детективтік шығарма – «Соңғы соққы» романы бірнеше тілге аударылып, Кеңес Одағы елдеріне кең тарады. «Соңғы соққы» романының бас кейіпкері – Кеңес Одағының белгілі чекисі Қасымхан Чанышев. Бұл туындыда оқырман М.Фрунзе, Д.Фурманов, О.Жандосов, Б.Шагабутдинов сияқты мемлекет қайраткерлерінің бейнесімен де танысады.
Жазушы Кемел Тоқаевтың күрделі сюжет құрып, оқиғалар желісін босаңсытпай, ширықтыра түсетіні, көркемдік детальдарды ұтымды пайдаланатыны – жазушы шеберлігінің айқын дәлелі. Қай шығармасы болса да, оқырманын жалықтырмай, қызықтырып әкетеді. Детектив жанрының ең басты шарты – кейіпкерлерін сан алуан, шытырман оқиғалардың ортасында, үнемі тартыс пен күрес үстінде көрсете білуі жазушының талантын толық көрсетіп тұр. Көбінесе «психологиялық талдау» әдісіне жүгінетін суреткердің шығармаларынан бірде-бір әлсіз, жігерсіз кейіпкерді таба алмайсыз.
Қаламгердің тағы бір кесек туындысы – «Солдат соғысқа кетті» атты тарихи романы. Бұл шығармада суреттелетін оқиғалар, көріністер, кейіпкерлер диалогтары, шығарманың композициялық құрылымы әбден төселген, көркемдік шеберлік әдіс-тәсілдерін мейлінше меңгерген жазушының қолтаңбасын анық аңғартты.
Көлемді романдардан кейін жазушы соғыс, әскери шайқас көріністерінен бірте-бірте алыстап, барлаушылар, тәртіп сақшылары, ішкі істер органдары жауынгерлерінің, қызметкерлерінің өмір жолына құрылған шағын шығармалар жазды.
Қаламгер өз шығармалары арқылы алдымен адамгершілік, кісілік қасиеттерімен көрінетін, әділетті жақтаушы әскери адамдардың образын алып келді. Сол арқылы қазақ әдебиетінің сан қырлы бай галереясын тосын, күрделі тағдыр иелерімен толықтырды.
Детектив жанрының құпиясын меңгерген Кемел Тоқаев өз тақырыбын ұзақ жылдар бойы зерттеп жүрді деп болжауға болады. Кейбір жылдары драмалық туындыларға да қалам тартқанымен, өзінің сүйікті тақырыбынан қол үзген жоқ. Талантты жазушы қандай тақырыпқа қалам тербесе де, әуелі өзі бейнелеп, суреттеп отырған өмір шындығына, адамдар тағдырына терең бойлады. Өмір шындығының арналы ағысын, күре тамырын дәл аңғара білді.
Майдан шындығын суреттейтін туындыларында жазушы бүкіл адамзаттық деңгейде гуманистік, өркениеттік мәселелерді көтере білді. Кітаптарының алтын өзегінде жатқан поэтикалық қуаты да осы арадан көрінеді. Соғыс пен қылмыс тақырыбын қаузай отырып, гуманистік, пассионарлық идеялар мен құндылықтарды қалың оқырманға нәзік жеткізе білуі жазушы қол жеткізген көркемдік табыстарының бір биігі деп атап айтуға болады. Шытырман жанрдың шырағын жаққан көрнекті қаламгер Кемел Тоқаев шығармалары уақытпен бірге жасап, ешқашан оқырманын жоғалтпайтыны да сондықтан.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті дайындаған «Детектив дарабозы» атты кітапта Кемел Тоқаевтың ұлт руханияты үшін атқарған шығармашылық еңбегі мен қайраткерлік жолын жаңа қырынан танытуға тырыстық.
«Кемел көкжиегі» деп аталатын бірінші бөлімде жазушы Кемел Тоқаевтың мұрағаттан, Ұлттық кітапханадан, ҚазҰУ кітапханасы қорынан алынған «Социалистік Қазақстан», «Лениншіл жас», «Қазақстан пионері» газеттерінде жарияланған, бұрын кітапқа жинақталмаған мақалалары, көркем-публицистикалық туындылары берілді.
«Қаламдастар құрметі» деп аталатын екінші бөлімде кемел тұлға туралы ұлт қайраткерлері, танымал сөз сүлейлері, айтулы ғалымдар мен публицистердің және замандастарының естеліктері жинақталған. Мәселен, Қасым Қайсеновтің «Кемел шағында еді», Әзілхан Нұршайықовтың «Дос қолтаңбасы», Қалмұқан Исабайдың «Тоқаевтың үш сыйлығы», Серік Қирабаевтың «Сырбаз», Шерияздан Елеукеновтің «Аты да, таланты да – Кемел», Баққожа Мұқайдың «Жұмбақ жан» эсселері бұрын жазылып, түрлі басылымдарда жарық көргенімен, алғаш рет бір жинаққа біріктіріліп отыр.
«Ізбасарлар ізеті» аталған үшінші бөлімде Кемел Тоқаев туралы қазіргі таңда қалам тербеп жүрген қазақ журналистерінің, әдебиетші ғалымдардың публицистикалық сараптамалары жинақталған, сондай-ақ ҚР Орталық мемлекеттік кино-фотоқұжаттар мен дыбыс жазбалар архивінен, ҚазҰУ-дың Әл-Фараби атындағы ғылыми кітапханасы қорынан алынған фотосуреттер мен қаламгер кітаптары таныстырылады.
Биыл 100 жылдығын жалпыұлттық деңгейде халық болып тойлап жатқан көрнекті жазушы Кемел Тоқаевтың шығармашылық мұрасы бүгінгі және ертеңгі жас буынға мәңгі қажет рухани құндылық деп ойлаймын.
