АБЖАНОВ АРХАТ

8 сәуір, 2024

1994 жылы ҚазҰУ биология факультетінің түлегі, молекулалық, жасушалық және даму биологиясы бойынша философия докторы, Гарвард университетінің доценті, зертхана меңгерушісі. Архат Абжанов 1990 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің биология факультетіне оқуға түсіп, 3 курс студенті кезінде молекулалық биология мен генетикаға үлкен қызығушылық танытып, Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі Р.І. Берсімбаевтің жетекшілігімен генетика және молекулалық биология кафедрасына молекулалық генетика зертханасына жұмысқа орналасты. ҚазМУ-дің биология факультетінде оқып жүргенде алған іргелі білімі мен ағылшын тілін жетік меңгергені оған төртінші курста Индиана университетінің (Блумингтон, Индиана, АҚШ) PhD докторантурасына түсуге мүмкіндік берді. Әлі жоғары білім туралы дипломы болмағанына қарамастан, бірыңғай қабылдау емтиханын сәтті тапсыруының арқасында А.Абжанов осы бағдарламаға оқуға түсті. Барлық емтихандарды «өте жақсы бағаға» тапсырып, ҚазМУ-дің биология факультетінің дипломымен бірге Индиана университетінің бакалавр дәрежесін де алды. Индиана университетінде ол жануарлар дамуының эволюциялық биологиясы саласындағы зерттеулерге қызығушылық танытты, ол биология факультетінде доктор Томас Кауфманның зертханасында және Ховард Хьюз медициналық институтында жүргізді. Атап айтқанда, оны жәндіктердің даму бағдарламасы және оның эволюция кезінде қалай өзгеретіні қызықтырды. Осы процестерді бақылайтын организмнің биологиялық дамуының арнайы гендерінің (ағылш. -developmental genes) қызметін зерттей отырып, ол осы гендердің жұмысын және табиғаттың бұл процестерді генетикалық деңгейде қалай басқаратынын және әртүрлі түрлердегі осы бағдарламаларды салыстыра отырып, ол даму бағдарламасының уақыт өте келе қалай өзгергенін және осы түрлердің қалай пайда болғанын анықтай алды. Докторантурада сол университетте бес жыл оқып, докторлық диссертациясын аяқтап, молекулалық, жасушалық және даму биологиясы бойынша философия докторы ғылыми дәрежесін алды. Даму генетикасы бойынша одан әрі зерттеулер Архат докторантурадан кейінгі ғылыми қызметкер болған Гарвард медициналық мектебінің генетика кафедрасының доктор Клиффорд Табиннің зертханасында және Гарвард стоматологиялық мектебінің даму биологиясы бөлімінде жүргізілді. Архат Абжанов атақты ғалым, бұған оның рейтингі жоғары ғылыми журналдардағы жарияланымдары дәлел: «Evolution», «BMC Genomics», «Proc. Natl. Acad. Sci.», «Trends in Genetics», «Development», «Developmental Biology», «Evolution and Development» және көптеген «Даму биологиясы қоғамы» SDB, «Америкалық ғылымды дамыту қауымдастығы» AAAS, «Интегративті және салыстырмалы биология қоғамы» SICB, «Канада зоологтар қоғамы» CSZ, «Халықаралық омыртқалы морфология қоғамы» ISVM ғылыми қоғамдарға мүшелік етеді. Гарвард университетінің профессоры ретінде ол көп уақытын сабақ беруге арнайды, эволюциялық биология, жануарлардың даму генетикасы, медициналық және эксперименталды генетика бойынша лекциялар оқиды. Архат Абжанов 20 жылға жуық отбасымен АҚШ-та тұрады, әріптестерімен және студенттерімен бірге тұрақты жетістікке жетуде, өйткені оның зертханасының зерттеулері биология ғылымының алдыңғы қатарында, ол ҚазҰУ-мен байланысын үзген жоқ: биология және биотехнология факультетіне шетелдік шақырылған профессор ретінде дәріс оқуға келеді.

               Қазіргі уақытта ол және оның шәкірттері омыртқалылардың (рептилиялар, құстар, сүтқоректілер) молекулалық эволюциясының механизмдерін, биологиялық даму гендерінің жұмысын, жаңа белгілердің пайда болуына әкелген гендік мутацияларды, мысалы, қанаттары, аяқтары, көздері, түсінің өзгеруі және т.б.  Соңғы технологияны қолдана отырып, олар әртүрлі гендердің жұмысын өзгертуге және мутацияға байланысты табиғатта не болатынын түсіндіруге тырысады. Сонымен қатар, генетикалық ауруларда даму бағдарламасының қалай өзгеретінін түсінуге тырысып, олар биомедициналық бағытты сәтті дамытуда. Гарвардтағы организмдік және эволюциялық биологияны зерттеу тобының директоры ретінде профессор Абжанов молекулалық және жасушалық биология әдістерін, сондай-ақ даму генетикасының әдістерін пайдалана отырып, омыртқалылардың бас сүйек-бет құрылымдарының эволюциялық дамуын, оның ішінде оның механизмдерінің маңыздылығы тұрғысынан сүйек жүйесіндегі эволюциялық өзгерістер адамның туа біткен ауруларын түсіну үшін бас сүйек жасушаларының дифференциациясын зерттейді. 2006 жылы ол Дарвин мүсіндерінің тұмсық мөлшері мен пішінінің өзгеруіне байланысты генетикалық механизмдерді зерттеу үшін әріптестерімен бірге жұмыс істеді және мүсіндердің тұмсық ұзындығын бақылауға жауапты молекуланың ашылуына әкелген жоба Science журналының нұсқасы бойынша жылдың он жаңалығының бірі деп аталды. Қазіргі уақытта модельдік организмдермен де (балапан эмбриондары, мутант тышқандар) және олардың табиғи мекендеу ортасындағы организмдермен (Дарвин мүсіндері және олардың Кариб аралдарынан келген туыстары, бауырымен жорғалаушылар) жұмыс істей отырып, профессор Абжановтың жұмыс тобы өз жұмысында жалпы көзқарастың үш жақты құрылымын қолданады:1) өзгерістердің болуын және/немесе болуын анықтау, оларды 3D визуализациялау және морфологиялық өзгергіштікті сандық бағалау үшін модельдеу; 2) нақты уақыт режимінде белгілерді бақылаудан бастап гендік белгілердің сандық картасына, микромассивтерге және РНҚ терең секвенциясына дейінгі әдістерді пайдалана отырып, дамудың ықтимал генетикалық механизмдерін анықтау; 3) тінмен физикалық манипуляциядан және эмбриондардың молекулалық векторлармен трансгенезінен бастап әртүрлі әдістерді пайдалана отырып, болжамды даму механизмдері үшін үміткер-гендерді зерттеу.

Басқа жаңалықтар