БИСЕНБАЕВ АМАНГЕЛДІ ҚУАНБАЙҰЛЫ

6 сәуір, 2024

Биохимия, молекулалық генетика және биотехнология саласындағы белгілі ғалым. Биология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі. әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Биология және биотехнология мәселелері ғылыми-зерттеу институтының директоры (2000 жылдан қазіргі уақытқа дейін). А.Қ. Бисенбаев 1966 жылы 6 қарашада Қызылорда облысы, Қазалы ауданы, Жаңақазалы ауылында дүниеге келген. 1983 жылы СМ. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетіне оқуға түсті. 1990 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің биология факультетін бітірген. Студент кезінде Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі Р.И. Берсімбаевтың жетекшілігімен генетика және молекулалық биология кафедрасында ғылыми зерттеулерге белсене қатысты. Университетті бітіргеннен кейін әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың генетика және молекулалық биология кафедрасының аспирантурасының күндізгі бөліміне оқуға түсті. (1990ж). 1994 жылы «Бидай дәнінің оқшауланған алейрон қабатынан альфа-амилазаның синтезі мен секрециясына гибберелл қышқылының әсер етуінің биохимиялық механизмдері» тақырыбында кандидаттық диссертациясын және 2010 жылы «Биохимия» мамандығы бойынша «Бидай дәнінің алейрондық қабатының жасушаларының апоптозының биохимиялық механизмдері» тақырыбындағы докторлық диссертациясын қорғады. 30 жылдан астам А.Қ. Бисенбаевтың өмірі мен қызметі студенттік кезінен бастап әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-мен тығыз байланыста болды. А.Қ. Бисенбаев – көрнекті ғалым, ұстаз және ұйымдастырушы. Оның жетекшілігімен бірқатар халықаралық және республикалық ғылыми жобалар мен бағдарламалар жүзеге асырылды. Оның биохимия және молекулалық генетика саласындағы еңбектері кеңінен танылды және ғылыми қоғамдастық мойындады. Ол гендердің белсенділігін реттеудің молекулалық-генетикалық механизмдерін зерттеумен, жасушаішілік сигнал берумен және өсімдік жасушаларының бағдарламаланған өлуінің жасушаішілік механизмдерін ашумен байланысты республикадағы жаңа ғылыми бағыттың негізін салушы. Алғаш рет жасуша апоптозының механизмі оның ішінде оттегі радикалдарының, негізгі эффекторлық молекулалардың және негіздердің тотығу зақымдалуына тән ДНҚ эксцизиясын қалпына келтіру ферменттерінің метаболизміне арналған жүйелер негізделді. А.Қ.Бисенбаев және оның шәкірттері ДНҚ репарациясы саласында, атап айтқанда өсімдіктердегі тотығу ДНҚ зақымдануының репарациясының энзимологиясының әртүрлі аспектілері бойынша еңбектері халықаралық деңгейде мойындалды. Ол бірінші болып Triticum aestivium-дан апурин/апиримидиндік эндонуклеазалардың гендерін бөліп алып, осы ферменттердің биохимиялық сипаттамаларын зерттеді. Өсімдік жасушаларының бағдарламаланған өлімі кезінде хроматиннің фрагментациясындағы ферменттердің рөлі анықталды. Алғаш рет Triticum aestivium aleurone жасушаларындағы TOR киназа жүйесінің құрамдас бөліктерінің қызметі мен сипаттамалары анықталды, оның негізгі қызметі өсу факторлары мен қоректік заттардан жасушаның өсуі мен пролиферациясының эффекторларына келетін сигналдарды беру болып табылады.

               Бұл зерттеулер өсімдіктердің жасушалық дифференциациясының, өсуі мен дамуының негізгі механизмдерін ашу үшін және дақылдардың өнімділігі мен биотикалық және абиотикалық орта факторларына төзімділігін арттырудың жаңа тиімді жолдарын жасау үшін түбегейлі маңызды. А.Қ. Бисенбаев ғылыми қызметінің бір саласы сирек кездесетін және жойылып бара жатқан өсімдіктер түрлерін сақтау саласында зерттеулер жүргізуде. Балқаш-Іле өңірінде таралған кейбір сирек кездесетін, эндемикалық және жойылып бара жатқан өсімдіктер түрлерінің популяцияларының генетикалық әртүрлілігін зерттеу, олардың генофондтарын сақтауды оңтайландыру мақсатында басым нәтижелерге қол жеткізді. Іргелі зерттеулер негізінде органикалық қалдықтарды өңдеп, балама отын (биоэтанол) алу үшін жоғары технологиялық биотехнологиялар әзірленді. Алғаш рет Қазақстанда А.Қ. Бисенбаев гендік инженерия әдістерін қолдана отырып, аморфты целлюлозаны биоэтанолға тікелей түрлендіруге қабілетті целлюлолитикалық ферменттер түзетін рекомбинантты штаммдар құрды. Бұл зерттеулер биоэтанолды целлюлозаның жаңартылатын және арзан көздерінен – жарма сабанынан, қағаз өнеркәсібінің қалдықтарынан, үгінділерден және т.б. алуға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижелері А.Қ. Бисенбаев пен оның шәкірттері 150 ғылыми мақала түрінде, оның ішінде рейтингі жоғары халықаралық журналдарда жарияланды және бірқатар халықаралық форумдарда бірнеше рет сынақтан өтті. Биология бойынша үлкен терминологиялық сөздіктің, университет студенттеріне арналған биохимиядан оқу-әдістемелік құралдардың авторы.

               Ғалым ретінде ғылыми кадрларды даярлауға көп көңіл бөледі. А.Қ. Бисенбаев философия ғылымдарының докторы (PhD), биология, экология және биотехнология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру үшін диссертациялар қорғау жөніндегі диссертациялық кеңестің төрағасы болып табылады. Оның жетекшілігімен бір кандидаттық және үш PhD диссертация қорғалды. Жас ғалымдармен және мектеп оқушыларымен белсенді жұмыс істейді. 2001 жылдан Республикалық биологиялық олимпиаданың (ҚР БҒМ «Дарын» РҒПО) қазылар алқасының төрағасы, 2000 жылдан - Халықаралық биологиялық олимпиадалардағы Қазақстан құрамасының ғылыми үйлестірушісі. А.Қ. Бисенбаев әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың биология және биотехнология факультетінде эволюция теориясының, гендік инженерияның және молекулалық биологияның заманауи мәселелері бойынша дәріс оқиды. 2007 жылы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «ЖОО үздік оқытушысы» грантын алды. А.Қ. Бисенбаев 2008 жылы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің педагогикалық қызметтегі жетістіктері үшін «Ы. Алтынсарин» төсбелгісімен марапатталды.

Басқа жаңалықтар