ЕРҒОЖИН ЕДІЛ ЕРҒОЖАҰЛЫ

ЕРҒОЖИН ЕДІЛ ЕРҒОЖАҰЛЫ

Жоғары молекулалық қосылыстар химиясы және ионалмасу саласындағы көрнекті ғалым, дарынды педагог, химия ғылымдарының докторы (1974), профессор (1978), ҚР ҰҒА академигі (1989), ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1982), әлемге әйгілі қазақстандық ғылыми мектептің негізін қалаушы, ғылым мен жоғары білімнің танымал ұйымдастырушысы.

1941 жылы 7 қарашада Алматы облысы Ескелді ауданы Екпінді ауылында дүниеге келген. 1963 жылы С. М. Киров атындағы ҚазМУ химия факультетін үздік бітірді. Студенттің еңбекқорлығын, ғылымға деген құштарлығын факультет деканы, профессор Б.А. Бірімжанов байқады, оның ұсынысы бойынша Ерғожин 3 курстан бастап КСРО ҒА корреспондент-мүшесі, ҚазКСР ҒА академигі С.Р. Рафиковтың жетекшілігімен ҚазКСР ҒА химия ғылымдары институтында ғылыми зерттеулермен айналыса бастады. 5 курста курстық және дипломдық жұмыстарды аяқтағаннан кейін ол Бүкілодақтық ионалмасу конференциясында және Фрунзе қаласында өткен Орта Азия және Қазақстан республикалары студенттерінің VI ғылыми конференциясында ғылыми баяндамалар жасады (1963). Оның студенттік жұмысы КСРО Жоғары және орта арнайы білім министрлігінің бірінші дәрежелі Дипломымен марапатталды.

1962-1980 жылдары – химия ғылымдары институтының аға зертханашысы, аспиранты, кіші және аға ғылыми қызметкері, ионалмасу шайырлары зертханасының меңгерушісі, 1980-1988 жылдары – осы зертхананың тақырыптарының ғылыми жетекшісі, 1980-1988 жылдары – жоғары молекулалық қосылыстар химиясы кафедрасының меңгерушісі, химия факультетінің деканы (1980-1983), ҚазМУ-дың бірінші проректоры (1983-1986) және ректоры (1986-1988). Химия ғылымдары институтының директоры (1988-2007, 2009 жылғы 27 сәуірден бастап), 2009 жылғы 18 маусымнан 2020 жылғы 9 шілдеге дейін – «Химия ғылымдары институты» АҚ президенті. Ионалмасу шайырлары зертханасының меңгерушісі (1968-2020 жж.), 1994-1995 жж. – ҚР ҰҒА вице-президенті, 1999-2002 жж. – ҚР Білім және ғылым вице-министрі.

Е.Е. Ерғожин ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің Ғылым және техника жөніндегі тұрақты комиссиясының депутаты және төрағасы (1986-1990), XI Менделеев съезінің жалпы және қолданбалы химия бойынша ұйымдастыру комитетінің жауапты ғалым хатшысы (Алматы, 1975), көптеген халықаралық симпозиумдар мен конференциялардың ұйымдастыру комитеттерінің төрағасы және мүшесі болып сайланды, Қазақстан Республикасының «Ғылым туралы» заңының, ғылыми және ғылыми-техникалық саясат және мемлекеттік бағдарламасының тұжырымдамалары жобаларын әзірлеу жөніндегі жұмыс тобының басшысы (2000).

Академик Е.Е. Ерғожин әртүрлі құрылымдағы моноэтаноламиннің, аллиламиннің және хинондардың винил эфирінің радикалды және катиондық гомо- және сополимерленуі арқылы жаңа тотығу-тотықсыздану полимерлерін синтездеу әдістерін әзірледі. Кинетикалық сипаттамалар зерттелді, интегралды және аналитикалық графикалық әдістермен p параметрлерінің мәндері, мономерлердің әр жұбы үшін сополимерлеу константалары есептелді және салыстырылды. Синтезделген сополимерлердің микроқұрылымы есептелген. Олар қоршаған ортаны қорғаудың және гидрометаллургияның өзекті мәселелерін шешу үшін сәтті қолданылады.

Табиғи алюмосиликаттарды, шунгиттерді, цеолиттерді және бентониттерді олигомерлермен және полимерлермен химиялық түрлендіру арқылы жаңа химиялық түрлендірілген органоминералды сорбенттерді құрудың жаңа тәсілдері жасалды, олардың түзілу кинетикасы мен механизмдері зерттелді. Мұндай ионалмастырғыштарды қолданудың перспективалық бағыттары табылды.

Еритін және торлы ионалмастырғыштардың, кешентүзуші және редоксполимерлердің түзілу процестерінің кинетикасы мен механизмі туралы жаңа теориялық идеялардың дамуына үлкен үлес қосты, бұл олардың металл иондары мен органикалық қосылыстарға қатысты өткізгіштігі мен селективтілігін реттеу мен басқарудың бастапқы әдістерін алғаш рет жасауға мүмкіндік берді. Осы зерттеулердің арқасында модельді төмен молекулалық қосылыстармен салыстырғанда макромолекулалардың күрделі түзілуі мен полимераналогтық түрленуінің бірқатар ерекшеліктері алғаш рет анықталды.

Академик Е.Е. Ерғожиннің жетекшілігімен краун-қосылыстар негізінде селективті полимерлерді синтездеу, қол жетімді төмен молекулалық аналитикалық реагенттер және көрсетілген макромолекулалық лигандтары бар металл иондарының кешентүзу саласындағы зерттеулердің үлкен циклі жүзеге асырылды. Бұл иондану константасының өзгеруін және металл-комплекс түзуші ионның қатысуымен молекулааралық өзара әрекеттесуді ескеретін ионит кешендерінің Бьеррум мен тұрақтылық константаларының түзілу функциясын есептеу үшін түпнұсқа алгоритмнің дамуына әкелді. Олар функционалдық біртектілікті, донорлық атомдар мен орталық металл иондарының сандық қатынасын және сәйкесінше олардың координациялық қанықпауын бағалауға мүмкіндік берді.

Физика-химиялық және электрхимиялық сипаттамалары жақсартылған жаңа гетерогенді, гоиогенді, интерполимерлі және биполярлы ионалмасу мембраналарын алу тәсілдері әзірленді және олардың негізінде өнеркәсіптік электрдиализді тұщыландыру қондырғылары мен станциялары құрылды. Олар өнеркәсіпте енгізіліп, жаппай шығарылады. «ЭДУ сериялы электрдиализді тұщыландыру қондырғыларын әзірлеу және халық шаруашылығына енгізу» жұмысы үшін Е.Е. Ерғожинге ғылыми жетекші ретінде Ғылым және техника саласындағы ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығы берілді.

Химия ғылымын дамытудағы үздік жетістіктері, жоғары білікті кадрларды даярлағаны, ғылым жетістіктерін өндіріске енгізгені үшін Е.Е. Ерғожинге «Қазақ КСР ғылымының еңбек сіңірген қайраткері» (1984) құрметті атағы берілді және ол Қазақстанның Алтын Құрмет Кітабына енгізілді.

Е.Е. Ерғожин белсенді ғылыми-педагогикалық жұмыс жүргізді, жас ғылыми кадрларды даярлауға және студенттерді зерттеу жұмысына тартуға үнемі назар аударды. Оның жетекшілігімен орындалған студенттердің ғылыми жұмыстары халықаралық және республикалық конкурстар мен конференцияларда үнемі жоғары баға алып, грамоталармен, дипломдармен және медальдармен марапатталды. Студенттердің ғылыми зерттеулерін ұйымдастырудағы жемісті жұмысы үшін ол «Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмысындағы жетістіктері үшін» (1986) КСРО Жоғары оқу орнының, ОК БЛКЖО және ҒТҚБК белгісімен марапатталды.

ҚР ҰҒА академигі Е.Е. Ерғожин химия ғылымдарының 12 докторы мен 80 кандидатын дайындады. Ол 17 іргелі монография, төрт оқулық, 1200-ден астам ғылыми мақала жариялады, оның 300-і халықаралық, 300-і КСРО-ның авторлық куәліктері мен өнертабыстарға патенттер.

Е.Е. Ерғожиннің жоғары молекулалық қосылыстар, ионалмасу және мембраналық технологиялар химиясының теориясы мен практикасына қосқан үлесі шетелде кеңінен танылды. Ол Братислава, Будапешт, Лондон, Хельсинки, Мәскеу, Прага, Лейпциг, Тегеран, Ташкент, Вашингтон, Туссон, Сан-Диего, Париж және Бейжіңдегі жоғары молекулалық қосылыстар мен ионалмасу жөніндегі халықаралық симпозиумдар мен конференцияларда ғылыми баяндамалар жасады.

Академик Е.Е. Ерғожин Лейпциг және Чарльз (Прага) университеттерінде, 1 Рэнн университетінде (Франция), Аризона және Техас (АҚШ), Анкара, Ескішеир және Стамбул (Түркия) университеттерінде дәріс оқыды.

Ол Германияда (Майндағы Франкфурт, 1989), Францияда (Париж, Ранн, 1989, 1993, 2000), ҚХР (Үрімші, 1989,1993), Швейцарияда (Висп, Базель, 1993), АҚШ-та (Сан-Диего, 1995; Колледж станциясы және Туссон, 1997, Вашингтон, 1999), Бельгия (Брюссель, 2000), Грузияда (Тбилиси, 2003, 2006), Молдовада (Кишинев, 2005, 2007), Жапония (Киото, 2005) химия ғылымы мен технологиясы мәселелері бойынша бірқатар халықаралық үйлестіру кеңестерінің жұмысына қатысты.

Академик Е.Е. Ерғожин ғылыми білімді таратуға және гуманитарлық қызметке қосқан үлесі үшін көрнекті ғалым академик С.И. Вавилов атындағы медальмен (1991) марапатталды, Тегеран қаласында өткен VIII Халықаралық Ғылым және технология фестивалінде ион алмасу химиясы мен мембраналық технологияны дамытуға, жаңа ион алмасу, тотығу-тотықсыздану және кешен түзуші шайырлар мен мембраналарды құруға қосқан зор үлесі үшін ең жоғары марапатқа – әл-Хорезми Алтын медаліне және дипломға (1995) ие болды, «Платина Тарлан» меценаттар клубының тәуелсіз сыйлығының (2000), «Алтын адам – Жыл адамы 2000» сыйлығының бірінші лауреаты атанды.

Ғылым мен білім беруді дамытуға, Қазақстанның химия ғылымын нарықтық жағдайларға бейімдеуге қосқан зор үлесі үшін оған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Алғыс жариялап, «Алтын барыс» белгісін табыс етті (2001).

Ол сондай-ақ өнеркәсіпті дамыту қауымдастығының Алтын медалімен (Франция, 2002), Ресей Федерациясының Президенті жанындағы Ресей Мемлекеттік қызмет академиясының «Ғылым мен ғылыми серіктестікке қосқан үлесі үшін» Алтын медалімен (2002) марапатталды.

Мемлекет алдындағы еңбегі, елдің әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуына қосқан елеулі үлесі үшін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жарлығымен Е.Е. Ерғожин «Парасат» (2003) орденімен, «Астана», «Қазақстан Конституциясына 10 жыл» (2005), «Қазақстан Парламентіне 10 жыл» (2006) медальдарымен марапатталды.

«Байқоңыр» ғарыш айлағынан зымыран тасығыштарды ұшырудың қоршаған ортаға әсерін бағалау» Ресей-Қазақстан бағдарламасын іске асыруға белсенді қатысқаны үшін С.П. Королев Алтын медалімен марапатталды (2006).

Оған ғылым Маршалы құрметті атағы және өнеркәсіпті дамыту қауымдастығының Наполеон медалі берілді (Франция, 2003).

Академик Е Е. Ерғожинге «Ескелді ауданының Құрметті азаматы» (2006) және «Алматы облысының Құрметті азаматы» (2007) атақтары берілді.

2021 жылы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да Ерғожин Еділ Ерғожайұлының туғанына 80 жыл толуына орай «Органикалық заттар мен материалдардың химиясы мен технологиясының заманауи мәселелері және жоғары білім беру» халықаралық симпозиумы өткізілді, оның аясында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың химия және химиялық технология факультетінің оқу корпусы ғимаратында академик Е.Е. Ерғожин атындағы Ғылыми Кеңестің Мәжіліс Залының салтанатты ашылуы, сондай-ақ ҚазҰУ-дың «Керемет адамдардың өмірі» сериясында жарық көрген «ЕДІЛ ЕРҒОЖИН» кітабының тұсаукесері өтті.