Ұжым болып үлкен белестен өттік

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да қызмет атқарғаныма 40 жыл болды. Осы уақыт ішінде жүріп өткен жолым дәл осы білім ордасында өткендіктен, университеттің даму белесін өзімнің өмірлік жолыммен салыстыра отырып, шолу жасауды жөн көрдім. 

Еңбек жолымды С.Киров атын­дағы ҚазМУ қабырға­сын­да бастадым. Бұл 1984 жыл бо­латын. Ол кездегі университет қандай еді!? Ең алдымен Қазақ еліндегі алғашқы және бар бол­ғаны екі-ақ университеттің бірі еді. ҚазМУ-дың химия фа­куль­тетін сол жылдары т.ғ.д., про­фессор Михаил Наурыз­баев басқарды. Факультеттің бес қабатты корпусының әр қабатында он шақты ғылыми лаборатория болатын. Онда кемінде 4-5 аспирант тағы­лым­дамадан өтуші еді. Фа­куль­тетте химия ғылымын мең­геруге ұмтылып жүрген 1000-ға тарта ғалым-ұстаздар, жас мамандар болатын. Бұл кез­де елімізге ғана емес, аты әлемге тараған белгілі ға­лым­дардың, атап айтқанда: Б.Бі­рім­жанов, Қ.Жұбанов, А.Зеб­рева, Е.Сперанская, Х.Ос­панов, А.Сармұрзина, Г.Ксандопуло, В.Захаров, М.Наурызбаев, Н.Нұр­ахметов, М.Танашева, Г.Қуа­нышева, Е.Ерғожин, З.Ман­сұров, Р.Ерқасов және тағы басқа көптеген химик-ұс­таздарымыздың ғылыми мек­теп­тері қарқынды дамығанын білеміз. Бұл ғылыми мектеп­тер­дің әрқайсысы жылына бір­неше жас ғалымның кан­ди­дат­тық, докторлық дис­сер­та­ция­сын қорғатып, жал­пы уни­вер­ситеттің ғылыми ка­дрлар­ды даярлауына зор үлес қосты.

Осы кездері факультет тек ғылымды дамытып қана қой­май, сонымен қатар химик-ма­ман­ның моделі, бакалавр, магистр-химиктердің үлгілік оқу жоспары мен мемлекеттік стандарттарын жасап, сондай-ақ заман талабына сай химия­лық, криминалистикалық және эко­логиялық сараптама сияқ­ты жаңа мамандықтар ашып, жоғары білімнің дамуына да айтарлықтай үлес қосты.

Бұл кезеңде ҚазМУ, шынын­да да, ғылым мен білімнің қара шаңырағы болды. Өйткені елі­міздің басқа қалалары мен облыс орталықтарының ЖОО-ларынан жас мамандар осы ҚазМУ-ға ғана бас тіреп, тек осы жерден өз білімін шыңдай алатын. Химия факультетіндегі 11 кафедраның әрқайсысында үкіметтің тікелей қаржы­лан­ды­руымен ғылыми-зерттеу лабо­ра­торияларының (ҒЗЛ) қызмет жасап және іргелі әрі қол­дан­балы ғылым саласы бойынша көптеген ғылыми жобаларды іске асырып жатқан кезі. «Ғы­лыми жобаларды қаржылан­ды­руда мәселе туындауы мүм­кін» немесе «жобаны орындау үшін қажетті реактив не бол­маса қондырғылар болмай қа­луы ықтимал» деген мәселе мүлде туындамайтын. Бастысы – ғалымдар күнде жұмысына уақтылы келіп, өз жоспарын орындаса болды. Жүйелі жолға қойылған жұмыс жүріп жататын уақыт еді. Бір факультеттің өзі үлкен бір институтқа татитын ғы­лыми жұмыстар атқаратын. Осы тұста мен де сондай ҒЗЛ-дың инженер қызметкері ре­тінде үкімет тарапынан жібер­ген ғылыми жобаларды және түрлі өндіріс орындарынан ша­руа­шылық келісімшарттар не­гізінде келіп түсетін тапсы­рыс­тар бойынша ғылыми жо­баларды орындауға қатысып, өз тәжірибемді шыңдадым. Бұл маған өте үлкен ғылыми мектеп әрі болашаққа берілген жолдама болды және ғылымға жасаған алғашқы қадамым еді. Факультетте апта сайын ғы­лыми семинарлар өтіп, әр ас­пирант немесе тағы­лым­да­ма­дан өтуші белгіленген жоспар бойынша өзінің алған нәти­же­лерін баяндап, ашық талқыға салатын. Қатысушылар сұрақ қойып, орындалып жатқан ғы­лыми жұмыстың артықшылығы мен кемшін тұстарына қатты кө­ңіл бөлуші еді. Осылайша ҚазМУ ғалымдары қазақ­стан­дық химия ғылымының негізін қалыптастыруға және оны одан әрі дамытуға, жастарды ғы­лымға баулуға зор үлес қосты.

Тоқсаныншы жылдардан бас­тап жалпы елге, оның ішін­де білім мен ғылым са­ласына үлкен сынақтардың басталғаны белгілі. Сол уақытта көптеген ғалымдар ғылымды тастап, қызметін де, мамандығын да ауыстырып кеткендері тарих­тан белгілі. Алайда химик-ға­лымдар өз жұмыстарын шама-шарқынша жалғастыруға ұм­тылды. Химия факуль­те­тін­дегі ғылыми лабораториялар негізінде 90-жылдардың ба­сын­да ғылыми-зерттеу инс­ти­туттары ашылып, химия ғы­лымының даму қарқыны одан әрі өспесе, ешбір кемімеді деуге болады. Оның бір дәлелі ретінде дәл осы тұста про­фес­сор Михаил Наурызбаевтың бас­тамасымен Физика-хи­мия­лық талдау әдістерінің ор­та­лығы ашылып, онда жас ма­ман­дар жұмысқа тартылып, үлкен ғылыми жобалар іске асырыла бастады. Әрине, бастапқыда бұл орталықтың ашылуына, оның одан әрі ая­ғынан тік тұрып кетуіне кү­мәнмен қарағандар да болды. Алайда орталық жұмысы жыл­дан-жылға жандана түсті, бү­гінгі күні орталық ҚазҰУ-дың ғылымы бойынша қомақты нәтиже көрсетіп отыр. Соңғы кезде орталық ғалымдарының мақалалары әлемдік деңгейде үлкен беделге ие журналдарда жариялануда. Бұл химик-ға­лым­дардың өз ісіне адалдығы, шын берілгені мен нағыз та­бан­дылығы десек артық емес.

ҚазҰУ-да ғылыми мек­теп­терді сақтап қалу мақ­са­тында үлкен жұмыстар ат­қа­рылып, университет қа­зақ­стандық ЖОО-ның алды болып док­то­рантура, постдокторантура бағдарламаларын іске қосты. Бұл қазақстандық жас ғалым­дар қатарын арттыруға едәуір үлес қосқанын білеміз. Кейіні­рек бұл бағытта мемлекеттік бағ­дарламалар да іске қо­сы­лып, соңғы кездері қарқынды жұмыстар жүргізілуде.

Тоқсаныншы жылдардың аяғына қарай ғылым мен білім саласында Қазақстан өзінің еге­мен ел тарихындағы ал­ғаш­қы қадамын жасай отырып, жастарды ғылымға тарту жұ­мыс­тарын қолға алғаны бел­гілі. Бұл аралықта ҚазМУ-ға шы­ғыстың ұлы ғұламасы әл-Фа­раби атының және көп ұза­май ұлттық статустың берілуі университет ұжымы алдына жаңа әрі үлкен міндеттер қой­ды. Заман талабына сай цифр­лан­дыру жұмыстарына ал­ғаш­қы қадамдары жа­сал­ды. Р.Шу­ман университеті (Страс­бург қ., Франция), Дармштадт қаласының техникалық жоғары оқу орны (Германия) мен ҚазҰУ мамандарының Еуропалық «Әл-Фараби – НОВА» атты бір­лескен жобасы іске асырылды. Соның нәтижесінде заманауи желілік бағдарламалық тех­но­ло­гиялар негізінде универ­си­теттің оқу процесі мен қаржы-ш­аруашылық қыз­ме­тін бас­қарудың бағ­дар­ла­ма­лық кешендерінің базалық жүйе­сі әзірленіп, іске қосылды және университеттің бірыңғай компьютерлік желісінің ядросы құрылды. Бұл оқу үдерісіне үлкен серпіліс берді, алғаш рет талшықты интернет желісі қо­сылып, оқытудың жаңа техно­ло­гиялары енгізіліп, білім алу­шылардың білім деңгейін ба­ғалайтын жаңа баллдық-рей­тингтік бағалау жүйесі қа­лыптасты. «Университеттің оқу про­цесін басқару» желілік бағ­дарламалық кешені құрылып, ол «Талапкер», «Деканат», «Сту­денттік бөлім», «Тестілеу», «Ректорат» сияқты ішкі жүйе­лер­ді құрады. Бұл цифр­лан­дыру бағытындағы тек уни­вер­ситетте ғана емес, жалпы Қазақстан мен Орталық Азия бойынша жасалған алғашқы әрі сәтті қадам еді.

Осы уақыт аралығында на­рық­тық экономика талабына сай ақылы бөлімдер ашылып, университетте білім алушы­лар­дың саны бірнеше есе өсті. Бұған дейін ҚазМУ-да тек жүз­ден озған ғана оқуға түсе алса, яғни оқуға түсу мүмкіндігі көп­теген жастарға арман болса, енді бар жиған-тергенін салса да, ақылы бөлімге оқуға түсуге, әсіресе сол кезде үлкен сұ­ра­нысқа ие болған заңгер, эко­номист мамандықтарына әр­кім­нің де түсу мүмкіндігі пайда болды. Осылайша білім алу­шы­лар санының күрт артуы орын алып, студенттердің білім деңгейін қорытынды бақы­лау­дың жаңа түрлеріне деген сұ­ра­ныстың пайда болуына әке­ліп, ауызша емтихандардың ор­нына тестілік, кейінірек жаз­баша және комбинирленген ба­қылау түрлері енгізілді. Бұл бағытта да университет ұжымы үлкен жұмыстар атқарды, 2008 жылға қарай емтихандар тү­гел, яғни 100 пайыз тестілік түр­де өткізілетін болды. Мұн­дай үдерістер жалпы ел дең­гейінде де, яғни барлық ЖОО-ларда жаппай орын алғаны бел­гілі.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ еліміздің білім мен ғылым са­ласындағы флагманы ретінде ЖОО-ның ең алғашқыларының бірі болып Болон процесіне қосылды.

Халықаралық сапа стан­дарт­тары тек оқыту жүйесіне ғана емес, сонымен қатар ЖОО-ның жалпы қызмет ба­ғыттарына да халықаралық ISO 9000-2000, 9000-2008, 9000-2015 сапа стандарттары ен­гізіле бастағанын айтуға бо­лады. Бұл тұста ұжым барлық қызмет бағыттары бойынша үдерістерді аталған халық­ара­лық стандарттар талабына сәйкестендіру бойынша үлкен жұмыс атқарып, университетте сапа менеджменті жүйесі іске қосылды.

Мұндай үрдіс өз кезегінде Қазақстандағы жоғары білім саласының екі сатылы білім беру жүйесіне ауысып, ба­ка­лав­риат пен магистратура дең­гейлері болып бөліну қа­жет­тігін тудырды. Бұл ғылыми ка­др­ларды даярлаудың да бұрынғы жүйесіне деген қа­жет­тіліктің жойылуына әкелді.

ҚазҰУ-да ғылыми мек­теп­терді сақтап қалу мақ­са­тында үлкен жұмыстар ат­қа­рылып, университет қа­зақ­стандық ЖОО-ның алды болып док­то­рантура, постдокторантура бағдарламаларын іске қосты. Бұл қазақстандық жас ғалым­дар қатарын арттыруға едәуір үлес қосқанын білеміз. Кейіні­рек бұл бағытта мемлекеттік бағ­дарламалар да іске қо­сы­лып, соңғы кездері қарқынды жұмыстар жүргізілуде.

2014 жылдардан бастап қа­зақстандық ЖОО тарихында ха­лықаралық рейтингтер до­да­сына қатысу бойынша да үлкен науқанды жұмыстар орын алып, оның бүгінгі күнге дейін еліміздің 21 университеті қатысуымен жалғасып келе жатқанын білеміз. Жалпы, рей­тинг туралы айтсақ, бұл әлем бойынша кең орын алған үлкен үрдіс. Бұл кез келген ЖОО-ның назарын аударып, қызығу­шы­лық тудыратыны айдан анық. Алайда бұл тек университеттің ғана емес, тіпті әр оқытушы-профессордың, жалпы ұжым тарапынан көптеген іс-шара­лар­дың атқарылуын, жүйелі әрі табанды жұмыс пен қар­жылық қолдауды, яғни үлкен қара­жат­ты, сонымен қатар үлкен жа­уап­кершілікті де қа­жет ететін іс.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да осы аталған іс-шаралардың бастама алып, олардың іске асуына өз үлесімді бір адамдай қоса алғанымды мақтанышпен айтсам оның еш сөкеттігі жоқ шығар. Бұл белесті үлкен ұжым­мен бірге бағындыра отырып, өзім де ғалым ретінде өстім. Бұған менің университет қабырғасында білім алып, ғылыммен айналысып, қатар­да­ғы инженерден бастап, ғы­лым докторына дейін өсуім дәлел бола алатынына сенім­ді­мін. Қара шаңырақ ҚазҰУ-дың 90 жылдығы бәрімізге құтты болсын!

Гүлшарат МИНАЖЕВА,

пед.ғ.докторы, қауымдастырылған профессор