Қазіргі кезде генетика нені зерттейді? Қоғам үшін маңызды ғылыми салалардың ішінде табиғаттың құпияларын ашуға арналған генетика ғылымы ерекше орын алады. Адамзат әрқашан организмдердің өзгергіштігі, тұқымқуалаушылық пен жаңа өмірдің пайда болуына әкелетін үдерістер мәселелеріне қызығушылық танытады. Генетика – қазіргі биологияның барлық бағытқа енетін интеграциялық пәні.
Қазір әлемде адам өмірінің бар аспектісінде, оның ішінде түрлі ғылыми және практикалық бағыттарға генетика ғылымының жетістіктері іс жүзінде маңызды болып отыр. Генетикалық технологиялар медицинада, ветеринарияда, криминалистикада, микробиологияда, вирусологияда, ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы және т.б. салаларда табысты қолданылып отыр. Бүгінгі күні инвестиция тұрғысынан қарасақ, генетика болашағы бар сала болып табылады. Генетика мен генетикалық технологиялардағы соңғы жетістіктердің көмегімен медицина мен денсаулық сақтауда, микробиология мен вирусологияда, криминология және сот сараптамасында, селекция және ауыл шаруашылығы, сондай-ақ басқа да көптеген салаларда табысқа жетуге болады.
Мысалы, генетикалық зерттеулер ауруларға бейімділікті, туыстық пен әке болуды, ұрықтың хромосомалық ауруларын анықтайды. Фармакогенетикалық скрининг жүргізу, белгілі бір науқасқа оның генетикалық ерекшеліктеріне байланысты дұрыс терапияны таңдау және сол арқылы дәрілік терапияны барынша арттыру әрі организмнің уыттылық ықтималдылығын азайту және т.б. зерттейді. Болашақта генетика саласымен байланысты: генетикалық кеңесші, IТ-генетик, молекулалық диетолог және генетик дербестендірілген медицина сарапшысы сияқты мамандықтарына 2030 жылға қарай сұраныс көбейеді деген болжамның негізіне генетикалық технологиялардың қарқынды дамуы жатады.
Отандық генетикалық технологияларды дамыту және ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу еліміздің ғылыми-технологиялық басымды бағытына жатады. Оның шешімдерінің бірі – жоғары білікті мамандарды даярлау және қайта даярлау, білім беру бағдарламаларын бейімдеу, бар бағдарламаларды жетілдіру, сонымен бірге талантты және дарынды жастарды генетиканы зерттеуге тарту.
Соңғы жылдары геномды редакциялау бойынша жұмыс генетиканың танымал саласына айналды. Нуклеаза әрекетіне негізделген түрлі технологияларды (ZFNs, TALENs, CRISPR/Cas9) қолдану арқылы дененің белгілі бір қасиеттерін жақсарту үшін ДНҚ тізбегін мақсатты өзгерту (ферменттермен) «генетикалық қайшылар» деп аталады. Бүгінгі таңда болашағы бар тәсілдердің бірі – CRISPR/Cas9 технологиясы. Өйткені ол әмбебап, іске асыруы өте қарапайым және жоғары дәлдікке ие (сайт ерекшелігіне байланысты).
Генетика – болашағы бар және инвестициялық тұрғыдан тартымды ғылымның бірегейі. Forbes.ru сайтындағы жаһандық сарапшылардың пікірінше, 2027 жылға қарай тек мақсатты геномды өңдеуге арналған CRISPR-Cas9 технологиялар нарығына инвестиция көлемі 10 миллиард долларға жетеді және бұл осы бағытта жұмыс істейтіндер үшін жұмыс орындары мен лайықты жалақы дегенді білдіреді. Сонымен, болашақтың беделді мамандықтары генетикалық технологиялармен байланысты болады. Генетика саласында жоғары білікті мамандарды даярлау және қайта даярлау қазіргі білім беру үдерісінің маңызды бағыттарының бірі, оның ішінде генетиканы зерттеуге жаңа білім беру бағдарламаларын әзірлеу, қолданыстағы бағдарламаларды бейімдеу және жетілдіру, сондай-ақ дарынды жастарды тарту болып табылатыны анық.
Генетика мамандығы – көпсалалы мамандарды даярлаудың бастамасы.
– Медицинада адамдар генетикалық ақпаратын талдаумен және белгілі бір аурулардың дамуын болжаумен айналысады. Мысалы, ұрықты скринингтік тексереді. Сонымен бірге ЭКҰ орталықтарында ғылыми зерттеулер жүргізеді.
– Генетик-дәрігер тұқым қуалайтын ауруларды зерттейді, тұқым қуалайтын патологиялардың даму қаупін болжайды, генетикалық сараптама жасалады. Осындай жұмыстарды емхана мен ауруханаларда жүргізеді. Генетикалық кеңесшінің енді бір жұмысы – ағзадағы кездейсоқ және болжамды генетикалық мутациялардың пайда болуын, соның нәтижесінде пайда болған жасушалық, ағзалық бұзылуларды зерттеу және алдын алу болып саналады.
– Ауыл шаруашылығында генетиктер түсімі мол, ауруға төзімді және т.б. селекциялық жұмыстарды жүргізуге генетикалық ақпарат береді және жаңа сорттар алуға көмектесе алады.
– Микробиологияда генетикалық жұмыстардың көмегімен адамзатқа пайда әкелетін түрлі дәрі-дәрмектер мен қосылыстар жасауға болады. Осылайша бизнес жасаудың бірден-бір көзі екенін айтқан жөн.
– Гендік инженерияда генетиктер жануарлар мен өсімдіктердің түрлі әдістерімен сыртқы ортаның белгілі бір әрекеттеріне төзімді түрлерін ала алады. Гендік инженерия саласының бүгінгі күні болашағы зор екені бәрімізге белгілі. Бұл сала азық-түлік дайындауда үлкен рөл атқарады. Егер қаласа, генетика мамандығын бітірген түлектер осы салалардың кез келгеніне маман бола алады.
Жанар ЧУНЕТОВА,
Молекулалық биология және генетика кафедрасының доценті, б.ғ.к.
Басқа жаңалықтар
