Майталман майдангер

Екінші дүниежүзілік соғысқа Қазақстан майданға 1 млн 200 мың, еңбек армиясына 700 мыңнан аса адам аттандырды. Майданға аттанғандардың тең жартысы қаза тауып, қайта оралмады. Бұл соғыста қазақтар арасынан майталман майдангерлер шығып, Кеңес Одағының Ба­тыры атанды. Олар­дың арасынан тәуел­сіз­дік алғанда №1 Халық қаһарманы атағын иеленіп, егемен елі­міз­дің тұңғыш қорғаныс министрі болған, биыл 100 жасқа толған Саға­дат Нұрмағамбетов есімі ерекше құрметпен аталады. 

Нұрмағамбетов Сағадат Қо­жах­метұлы 1924 жылы 25 ма­мырда Ақмола облысы Ақкөл ауданындағы Қосым деген ауыл­да дүниеге келді. Ба­тыр­дың балалық шағы бақытты болды деп айта алмаймыз. Ол өмірге келерден бір ай бұрын әкесі Қожахмет өмірден өтеді. Анасы Айсаға осы қайғы қан­ша­лықты ауыр болса да, қиын­дыққа мойымай, екі баласын бе­тінен қақпай өсірді. Алайда ағасы екеуі ержетіп келе жатқан шақта анасы дүние сал­ды. Онда бала  Сағадат жеті жасқа енді толған еді. Ата-анадан ерте айырылған оған жалғыз ағасы Сағит қамқор болды.

Ұлы Отан соғысы бастал­ған­да майданға алдымен аға­сы Сағит аттанды. Новгород тү­бінде болған ұрыста Са­ғиттың қайтыс болғаны туралы ауылға қаралы қағаз келді. Жалғыз бауырынан айырылған Сағадат қатты күйзелді. Ағасы үшін кек алмаққа Сағадат май­данға асықты. Кешікпей ша­қырту да алды, бірақ оны бір­ден майданға емес, әскери учи­лищеге баратындар қа­та­рына қосты. 1942 жылы Қызыл армия қатарына шақырылып, Түрікменстанның алдымен Байрамәлі, сосын Кушка қа­ла­сына көшірілген 1-ші Түркістан пуле­метшілер училищесіне жі­бе­рілді. Сағадат училищеде әскери оқуға бел шеше кірісіп, білікті де талапты коман­дир­лерден жақсы тәлім алды.

Мерзімінен бұрын әскери училищені аяқтап, офицер погонын таққан Сағадат енді тікелей батыстағы майдан шебіне аттанды. Бұларды 9-шы Қызылтулы атқыштар кор­пу­сы­ның штабына әкелді. Мұнда оларды 157-ші жеке атқыштар бри­гадасының құрамына бөл­ді. 157-ші жеке атқыштар бри­га­дасының штаб бастығы, под­полковник М.И.Сафонов 19 жас­тағы лейтенантты Кубанда үлкен калибрлі пулеметтер вз­во­дының командирі етіп таға­йын­дады. Сағадат әскери ман­сабын пулеметшілер вз­во­дының командирі болып бас­та­ды. Сағадат алғаш кездесуде бұл байырғы әскери коман­дир­мен іштей табысып, өзіне ұстаз тұтты. Бұл достығы генерал-майор шенінде отставкаға шық­қан М.Сафоновпен кейінгі жылдарға дейін жалғасты.

Құрамында Сағадат соғыс­қан Солтүстік-Кавказ майданы қолбасшылығының шешімімен 301-ші атқыштар дивизиясы жасақталып, оның командирі генерал-майор В.Антонов та­ға­йындалды. Дивизия 1050, 1052, 1054-ші атқыштар полк­та­рынан құралды. Сағадат со­ғыстың аяғына дейін 1052-ші атқыштар полкының құра­мын­да соғысты.

Екінші дүниежүзілік со­ғыс­тың ауыр шайқастарында офи­цер С.Нұрмағамбетов Крас­­нодар өлкесін, Украи­на, Молдова, Батыс Бело­рус­сия, Польшаны азат етуге қатысты. Польшаны азат ету 1944 жылдың шіл­де-тамызында басталды. 5 миллионнан астам адам фашистік құлдықтан құт­қа­рылды. Неміс-фашистік басқыншылар Польшада бес жыл бойы зұлымдық жасады. 1945 жылы 27 ақпанда «Польша аумағындағы Вибо­р­ов деревнясы ауданында жау­дың қатты бекінген қорғанысын бұзып өту кезінде қолбас­шылықтың жауынгерлік тап­сыр­маларын үлгілі орындаған ерлігі үшін» КСРО Жоғарғы Кеңесі президиумының жар­лы­ғымен С.Нұрмағамбетовке Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

1945 жылы сәуір айының ба­сында Берлин операциясы басталды. Берлин үшін қанды қыр­ғынның ортасында С.Нұр­ма­­ғамбетов және оның ба­таль­о­ны шайқасты. Сағадат Нұр­мағамбетовтің батальоны гитлерлік рейх кеңсесінің ғи­ма­ратын басып алуға қатысты.

1945 жылы 24 сәуірде майор Нұрмағамбетовтің ба­тальоны жаудың табанды қар­сылығын бұзып, Берлинге кір­ді. Ба­тальон­ды шебер басқара оты­рып, танкіге қарсы ататын гра­на­тометшілер мен пу­ле­мет­шілердің үлкен топтарымен қиын көше ұрыстарында 450-ден астам фашисті жойып, 1560-тан астам фашисті тұт­қынға алып, тоғыз бекіністің кө­зін жойды. Бұл шайқаста майор Нұрмағамбетов жара­лан­ды. Соғысты батыр Бер­лин­де аяқтады.

Соғыстан кейін 1946 жыл­дың жазында Сағадат Нұрма­ғам­бетов Мәскеуге М.И.Фрун­зе атындағы әскери ака­де­мияға оқуға түсті. Оқуды бітіргеннен кейін Түркістан әскери округі шта­бының жедел бөліміне аға офи­цер болып қызметке жібе­рілді. Кейін ол мотоатқыштар полкінің командирі болып та­ғайындалып, оны төрт жылға жуық (1954-58 жж.) басқарды.

1958 жылдың тамызынан Түр­кістан әскери округінде 203-ші мотоатқыштар ди­ви­зия­сының штаб бастығы, 1961 жылдан Қазақ КСР Азаматтық қорғаныс штабының бас­ты­ғы, содан кейін Орта Азия әс­кери округі әскерлері қол­бас­шы­сы­ның орынбасары, Оңтүстік әс­кер­лер тобы (Вен­грияда) қол­бас­шысының бірінші орын­басары қызмет­те­рін ат­қар­ды. 1989 жылы округ таратылғаннан кейін Қа­зақ республикалық соғыс, ең­бек және Қарулы Күштер арда­гер­лері кеңесінің төрағасы, сонымен бірге Қазақ КСР Қарулы Күштерінің ардагерлер және мүгедектер істері жөнін­дегі Жоғарғы Кеңесі коми­те­тінің төрағасы болды. Осы уа­қыт ішінде КСРО Қарулы Күш­тері Бас штабы ака­де­мия­сының курстарында екі рет оқыды. Кеңес армиясында оған «генерал-майор» (1964) және «генерал-лейтенант» (1972) әскери атақтары берілді.

1992 жылы 7 мамырда ҚР Пре­зиденті «Қазақстан Рес­пуб­ликасының Қарулы Күш­те­рін құру туралы» жарлыққа қол қойды. Сол күні Пре­зи­дент жарлығымен С.Нұр­ма­ғам­бетовке «генерал-полков­ник» әскери атағы беріліп, Қазақстан Республикасының қорғаныс министрі қызметіне тағайындалды.

Жаңадан құрылған егемен Қазақстанның бірінші қор­ғаныс министрі болып Сағадат Қожахметұлы тағайын­дал­ған­нан кейін армия алдында тұр­ған күрделі мәселелер ке­зегімен шешіле бастады. Дәл осы кісінің бастамасымен Қа­зақ­станда игі дәстүрлер мен ар­миямыздың берік іргетасын қалаған әскери кадрлар да­йын­дала бастады. Ол жоғары лауазымдарға көтерген офи­цер­лерге сенді. Қолдап, кө­мек­тесті. Сағадат Қожахмет­ұлы­ның бастамасымен әскери кадрлар мәселесін шешу және қазақ офицерлерінің санын арттыру лезде қолға алынды. Қазақстан армиясының офи­цер­лері мен курсанттарын өз­ге елдердің академиялары мен мектептерінде оқыту туралы келісім жасалды.

С.Нұрмағамбетов Алматы жо­ғарғы жалпы әскери коман­далық училищесін кеңейту ту­ра­л­ы шешім қабылдады. Әс­кери училищеде мамандықтар санын арттырып, курсанттарды 11 мамандық бойынша оқыту жол­ға қойылды. Сонымен қа­тар әскери ұшқыштарды да­йын­дауға көп көңіл бөлді. Ақ­төбе азаматтық авиация институтының негізінде әуелі әскери факультет, кейін Әскери авиация училищесі құрылды. Орталық Азия әскери округі құрылған 20 жыл ішінде қа­зақ­тарға тіпті полктарды бас­қа­руға сенбеген болса, енді соған лайық қазақ офицерлері жоғары лауазымдарға батыл тағайындалды. Кеңес Ода­ғы­ның түкпір-түкпірінде қызмет етіп, елге оралған жоғары әс­ке­ри шенді бірқатар аза­мат­тарды түрлі әскери бөлімдерге қолбасшы етіп тағайындады. Қорғаныс министрі С.Нұр­ма­ғам­бетовтің жетекшілігімен мұқият жүргізілген жұмыстар еліміздің әскери дамуына қан жүгіртіп, жаңаша серпін алды. 1994 жылдың 23 мамырында Қазақстан Президентінің жар­лығымен Сағадат Нұр­мағам­бет­овке ең алғашқы Халық Қаһарманы атағы берiлдi. 2013 жылдың 24 қыркүйегінде Са­ға­дат Нұрмағамбетов 90 жасқа қараған шағында өмірден озды.

Биыл 100 жасқа толған ба­тырдың әскери жолы кейінгі ұр­паққа әрқашан өнеге болып қала береді.

Болат САЙЛАН,

ҚазҰУ-дың профессоры,

тарих ғылымының докторы