Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселесіндегі принциптер мен міндеттемелер

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының негізгі басымдықтарының бірі ретінде айқындалған. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік-экономикалық даму, нарықтық экономика құру, инвестициялар тарту процесін тежейді. Демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына теріс әсер етеді, елдің болашақ дамуына елеулі қауіп төндіреді.

Қазіргі әлемде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту жұмыстары үздіксіз жүргізілуде және үнемі жетілдірілуде. Әлемде барлық елдер үшін оңтайлы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес тетіктерінің бірегей жиынтығы жоқ. Әрбір ел қабылдайтын сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес әдістері жиынтығының ерекшелігі бірегей және тек саяси экономикалық тұрақтылыққа ғана емес, сонымен қатар құқықтық мәдениет деңгейіне және әлеуметтік жағдайларға да байланысты.

«Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңы сыбайлас жемқорлыққа мынадай анықтама береді:

жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестiрiлген адамдардың, лауазымды адамдардың өздерінің лауазымдық (қызметтік) өкiлеттiктерін және соған байланысты мүмкiндiктерiн жеке өзi немесе делдалдар арқылы жеке өзіне не үшінші тұлғаларға мүлiктiк (мүліктік емес) игiлiктер мен артықшылықтар алу немесе табу мақсатында заңсыз пайдалануы, сол сияқты игiлiктер мен артықшылықтарды беру арқылы осы адамдарды параға сатып алу.

  Жоғарыда аталған тұжырымдамаға парақорлық кіреді. Парақорлық – сыбайлас жемқорлық қылмыстың ең қауіпті түрі. Оның қауіптілігі көбінесе басқа да өзімшіл әрекеттерді жасаумен байланысты.

Қазақстанның сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаты ұлттық тәжірибе мен озық шетелдік тәжірибені ескере отырып, қоғамның сұраныстары негізінде үнемі жетілдіріліп отырады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 2 ақпандағы №802 жарлығымен Қазақстан Республикасының 2022-2026 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатының тұжырымдамасы бекітілді. Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарында 6 міндет көзделген, онда бірінші міндет – сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілікті қалыптастыру, атап айтқанда құндылықтарды өзгерту және сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті арттыру, мемлекеттік аппараттың парасаттылығын арттыру, бизнестің парасаттылығына жәрдемдесу айқындалған.

Адалдық, заңдылық және прагматизм әркімнің ішкі құндылық сеніміне айналуы керек. Қоғам сыбайлас жемқорлықты проблемаларды жеңілдетілген шешудің кепілі ретінде қабылдамауы, достық пен протекционизмді жұмыспен ұштастырмауы тиіс. Сыбайлас жемқорлар қоғамдық айыптауға ұшырауы керек. Парасаттылық жүйесін қалыптастыруда сыбайлас жемқорлық көріністеріне жол бермейтін жаңа көзқарастары мен өмірлік принциптері бар жас ұрпақты тәрбиелеу маңызды рөл атқарады.

Табыстың іргелі факторы жеке тұлғаның қалыптасуының барлық кезеңдерінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы құндылықтарды сіңіру болып табылатыны анықталды. Жастардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы иммунитетін нығайтуға, оған білім берудің рөлін арттыру жөніндегі халықаралық тәжірибелер мен бастамаларды имплементациялау, сондай-ақ сыбайлас жемқорлықтың алдын алуда олардың құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту ықпал ететін болады.    

Осылайша сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат тұжырымдамасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті арттыру, тәрбие және білім беру шараларын жүйелеу, мемлекеттік аппарат пен бизнес-қоғамдастық өкілдерін парасатты мінез-құлыққа ынталандыру және сыбайлас жемқорлықтан күшті әлеуметтік иммунитеті бар азаматтардың жаңа буынын қалыптастыру арқылы сыбайлас жемқорлықтан абсолютті бас тартуға қол жеткізу міндеті қойылған.       Осы кезеңде тұжырымдамаға сәйкес, академиялық адалдық құралдарымен қатар, университеттің білім беру бағдарламаларына парасаттылық және сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет тақырыптары енгізілді. ISO 37001:2016 халықаралық (ұлттық) сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандартын енгізу бойынша дайындық жұмыстары жүргізілуде.

Университетте сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың мақсаттары, міндеттері мен негізгі қағидаттарын айқындайтын Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саясаты бекітілген.

Саясатта жүргізіліп жатқан жұмыстың мынадай негізгі қағидаттары белгіленген:

- Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың басымдығы. Университет адам мен азаматтың құқықтарын құрметтейді және жан-жақты қорғауды қамтамасыз етеді сондай ақ осы құқықтардың бұзылуына қарсы күресті жүзеге асырады.

- Саясаттың заңдылығы мен Қазақстан Республикасының заңнамасына және халықаралық нормаларға сәйкестігі. Университет Қазақстан Республикасының және Қазақстан Республикасы ратификациялаған, халықаралық шарттарды жұмыс жүргізетін немесе жүргізуді жоспарлайтын өзге де елдердің сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнамасын қатаң сақтайды.

  - Сыбайлас жемқорлықтың кез келген көріністеріне нөлдік төзімділік. Университет өз қызметін жүзеге асыру кезінде кез келген нысанда және көріністе сыбайлас жемқорлықтан толық бас тарту қағидатын ұстанады. Сыбайлас жемқорлықтың кез келген көріністеріне нөлдік төзімділік қағидаты университеттің лауазымды тұлғаларына, уәкілетті тұлғаларына, профессор-оқытушылар құрамына және өзге де қызметкерлеріне, сондай-ақ университет атынан немесе оның мүддесі үшін әрекет ететін адамдарға тікелей немесе жанама түрде, жеке өзі немесе қандай да бір делдалдық арқылы сыбайлас жемқорлық әрекеттеріне қатысуға қатаң тыйым салуды білдіреді.

- Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу (профилактика) қағидаты келесі жолмен жүзеге асырылады:

- Комплаенс-бақылау бөлімшесі және университеттің өзге де құрылымдық бөлімшелері жүргізетін түсіндіру жұмыстарын тұрақты негізде жүргізу;

- білім беру процесіне қатысушыларда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру мақсатында арнайы пәндерді оқытуды енгізу;

- меритократия қағидатына негізделген профессор-оқытушылар құрамының кадрларын іріктеу, мансаптық өсуге үміткер, конкурстарға қатысу үшін ұсынылатын кандидатураларды жария (алқалы) сипатта талқылау.

- Қызметкерлерді тарту. Университет өзінің лауазымды тұлғаларын, уәкілетті тұлғаларды, профессор-оқытушылар құрамын және өзге де қызметкерлерді сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың ережелері туралы хабардар етеді және олардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттар мен рәсімдерді қалыптастыруға және іске асыруға белсенді қатысуын құптайды.

- Тиісті тексеру. Университет үшінші тұлғалар мен жұмысқа орналасуға кандидаттарды қабылдау немесе іскерлік/еңбек қатынастарын жалғастыру туралы шешім қабылдау алдында олардың сенімділігі, сыбайлас жемқорлықтан бас тартуы және мүдделер қақтығысының болмауы тұрғысынан тексеруді жүзеге асырады.

- Тұрақты бақылау және тұрақты мониторинг принципі. Университет сыбайлас жемқорлық тәуекелдерінің жай-күйіне мониторинг жүргізеді, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оған қарсы іс-қимыл бойынша енгізілген рәсімдердің сақталуын және олардың тиімділігін,  ішкі актілерге сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптама жүргізу, білім алушылар мен қызметкерлер арасында әлеуметтік сауалнамалар  жүргізу арқылы жүзеге асырылады.

- Өзара әрекеттесу және үйлестіру. Университет сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет саласындағы мемлекеттік органдармен және сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметті жүзеге асыратын өзге де тұлғалармен өзара іс-қимылды және ынтымақтастықты қамтамасыз етеді.

- Жариялылық принципі. Университеттегі сыбайлас жемқорлық көріністері туралы ақпаратқа жедел реакциямен және сыбайлас жемқорлыққа қарсы мазмұндағы көрнекі материалдарды (плакаттар, стендтер) барлық жерде орналастырумен қамтамасыз етіледі.

Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасағаны үшін жазаның бұлтартпастығы. Университет өзінің лауазымдық міндеттерін атқару кезінде сыбайлас жемқорлық бұзушылықтар жасаған жағдайда университет қызметкерлерін жазалаудың бұлтартпастығы туралы мәлімдейді.

 Университеттегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шаралары жүйесінің негізгі элементтерінің бірі «Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті» КеАҚ-да ашықтық пен ашықтықты қамтамасыз ету бойынша бекітілген «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарт» болып табылады. Құжат  сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және университет қызметіндегі ашықтық пен әдептілікті арттыру мақсатында әзірленген нормалар, ережелер мен рәсімдер жиынтығы болып табылады.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандартта мынадай қағидаттар бекітілген:

-университеттің жұмыс істеу режимін және оның иелігіндегі ақпараттың қолжетімділігін білдіретін ақпараттық ашықтық;

- қол жетімділік және түсінікті болу принципі (жоспарлар, шешімдер, бағдарламалар, саясаттар). Университет қызметінің мақсаттары, міндеттері, жоспарлары мен нәтижелері қарапайым және түсінікті түрде ұсынылады;

 - университетте әртүрлі нысандар арқылы азаматтық белсенділікті (студенттік белсенділікті) дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасалғанын білдіретін азаматтық қоғамды тарту қағидаты;

- есеп беру қағидаты (қоғамдық бақылау тетіктерін дамыту). Университет азаматтық қоғам институттарының (студенттік және жастар ұйымдары) рөлін күшейту және олардың шешім қабылдауға, сондай ақ  университет өміріндегі өзекті мәселелерді басқаруға әсерін күшейту мақсатында алқалы басқару органдарының құрамына студенттік қоғамдастықтың қатысуын қамтамасыз етуге ұмтылады.

 Бүгінгі таңда университетте «Адал ұрпақ» және «Саналы ұрпақ» жастар клубтары жұмыс істейді, олар парасаттылық идеяларын насихаттайды, жастардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы санасын қалыптастырады, «Сұңқар» студенттер мен магистранттардың кәсіподақ ұйымы» қоғамдық бірлестігі, «Студенттік сенат», «Жастар рухы» жастар қанаты, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Жоғары студенттік кеңесі, студенттер үшін ашық қолжетімділікте босаған гранттар, жатақханаларда бос орындар туралы ақпарат ашық қолжетімді, «Антиплагиат» жүйесінде жазбаша жұмыстарға тексеру жүргізіледі, емтихан сессиясының объективтілігі мен ашықтығын қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар іске асырылуда.

Осылайша университетте сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жүйесі құрылған, ол жоғары оқу орны қызметінің ашықтығын, ықтимал сыбайлас жемқорлық тәуекелдерінің алдын алуды қамтамасыз ету арқылы үнемі жетілдіріліп отырады.