Математика мен поэзияға әуес ғалым

Уақыттың ұшқыр қанаты Қазақ ұлттық университетінің ұлағатты ұстазы, ізденімпаз механик-математик ғалым, Математика кафедрасының доценті, Ресей жаратылыстану академиясының профессоры Иманқұл Төлеуханды ғұмы­ры­ның жаңа белесі – ме­рейлі 70 жасқа алып жетті...

Төлеухан Шойбасұлы 1954 жылы Қос­та­най облысының Жангелдин ауданы Көкалат ауылында дүниеге келген. 1971 жылы Албарбөгет орта мектебін бітірген соң, С.Киров атындағы Қазақ мем­ле­кеттік университетінің механика-ма­те­матика факультетіне оқуға түседі.

Атына заты сай Алтын анасының «Ба­лам-ау, елге келіп мұғалім болсайшы, досың Сапар оқымай-ақ сабақ беріп жүр ғой» деген сөзіне құлақ аспай, арасында әскери борышын өтеп, аталған уни­вер­ситетті 1982 жылы механика мамандығы бойынша бітіріп, ҚазЭнергетика ғылы­ми-зерттеу институында «Қазандық агрегаттар» лабораториясында инже­нер қызметін атқарады.

1983 жылы Қазақ мемлекеттік уни­вер­­ситетінің Қолданбалы механика ка­фе­драсына аға инженер болып қа­был­да­нып, көрнекті ғалым, қоғам қай­рат­кері, академик Өмірбек Жолдас­беков жетекшілік ететін топта еркін ізденуші ретінде «Роторлық жүйелердің динамикасы мен орнықтылығы» тақы­ры­бындағы ғылыми жұмыспен айналыса бастайды. Сол жылдардағы тең автор­лықта шыққан мақалалары Германия, Болгария, АҚШ, Испания елдерінде өт­кен ғылыми конференциялардың ма­те­риалдарында жарық көрген. 1991 жылы Басқару теориясы кафедрасына оқы­ту­шылық қызметке ауысып, сол кафе­дра­да оқытушы, аға оқытушы, доцент, ка­фе­дра меңгерушісі міндетін атқарушыға дейін көтеріліп, үлкен абыройға ие болды.

1993 жылы физика-математика ғы­лым­дарының кандидаты дәрежесін із­де­нуге диссертация қорғап, 1997 жылы математика доценті ғылыми атағын алған. Факультетте 1983 жылдан еңбек етіп жүрген Т.Иманқұл басқару теориясы мен орнықтылық мәселелеріне арнал­ған 60 ғылыми мақала, бір монография, жоғары оқу орындарында табысты қолданылып жүрген 16 оқу құралының авторы.

1994-2000 жылдары кандидаттық ғы­лыми атағын ізденудің диссер­та­циялық кеңесінің мүшесі болған Т.Иманқұл 1994 жылы бір ғылым кандидатын даярлап шығарды.

2000-2005 жылдары деканның тәр­бие ісі жөніндегі орынбасары қызметінде студент жастарға тәлім-тәрбие беру шараларының ұйытқысы, жастардың жанашыры бола білді. Сондай-ақ доцент Т.Иманқұл механика-математика фа­куль­тетінде «Қазақ тілі» қоғамының тө­раға­сы, кәсіподақ комитетінің төрағасы ретінде де университеттің тыныс-тір­ші­лігімен байланысты іргелі мәселелерді шешуге белсене араласты.

Доцент Т.Иманқұл «Қолданбалы ма­те­матика», «Математика», «Инфор­ма­ти­ка», «Механика», «Ақпараттық жүйелер» мамандықтарына «Тиімділеу әдістері», «Тиімділеу әдістері және шешім қабыл­дау теориясы», «Операцияларды зерт­теу», «Ғарыш аппараттарының дина­ми­касы», «Вариациялық қисап», «Фазалық жүйелер теориясы», «Кезектер тео­рия­сы» сияқты арнайы және жалпы курс­тар­дан жоғары деңгейде ғылыми-пе­дагогикалық дәрістер жүргізіп келеді. Ол жақсы және өте жақсы бағаға қо­р­ғалған 20 бітіру жұмысы мен үш диплом­дық жұмысқа жетекшілік жасады.

Т.Иманқұл көп жылдар бойы қазақ ті­лінде оқулықтар жазуға етене араласып, төл терминдер түзуде де айрықша ең­бек­тенгенін ғылымның барлық сала­ла­рын қамтитын 33 томдық сөздіктің 2000 жылғы басылымы мен 2014 жылғы қайта басылып жарыққа шыққан төртінші томына тең автор екені айғақтайды.

Университеттегі әріптестері мен сту­дент­терінің арасында қадірлі, білімді және қарапайым беделді қызметкер Төлеухан дос – жастайынан қазақтың қара өлеңін жанына серік етіп келе жатқан ақынжанды азамат. Оның туған жер, ата-ана, балауса жастық шақ, дос-жарандары жайлы жүрекпен үндес­кен­дей тілі жатық, шұрайлы жырларын жерлестері жатқа айтады.

Зәбірлетпес мені ешқашан,

Жақынға да, жатқа да.

Ақ ботам деп аялаған,

Болсам да, өзім қап-қара, –

деп алғашқы өлеңін аяулы анасынан бастаған Төлеухан Шойбасұлының «Кө­ңіл керуені» атты жыр жинағы Қостанай қаласында 2011 жылы жарық көрген. Өлеңдерін оқыған жан Тәңірдің мате­ма­тик Төлеуханның басына тек құмырс­қа­ның илеуіндей қаптаған формуланы ғана емес, киелі поэзия патшалығын да қондырғанын аңғара алады.

Төлеухан Шойбасұлының универ­си­тетімізге және еліміздің ғылымы мен оқу-білім саласына сіңірген ұзақ жылғы еңбегі еленіп, «Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ дамуына қосқан айрықша үлесі үшін» күміс медалімен марапатталды.

Сөз соңында Төлеухан Шой­бас­ұлы­ның өмірлік серігі, адал жары Саржан Бөлекбайқызымен шаңырақ көтергеніне 44 жылдың жүзі болғанын, екеуі дүниеге әкелген Жұлдыз, Сұңқарбек, Мақпал атты ұл мен қыздарды өсіріп, олардан көрген тоғыз немересін бағып отырған бақытты әке-ана, мейірімді ата-әже екенін айта кеткеніміз жөн. Тұңғыштары Жұлдыз бен Сұңқарбек әке жолын қуып, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың меха­ни­ка-математика факультетінің бака­лав­риаты мен магистратурасын бітір­ген. Кенжелері Мақпал да жоғары білім­ді тіл маманы.

Болат ӘБЕНОВ,

механика-математика

факультетінің аға кураторы,

Қазақстан журналистер

одағының мүшесі