Спортты серік еткен ғалым

Көрнекті ғалым, химия ғылымының докторы, Әл-Фа­ра­би атындағы Қазақ ұлттық универси­те­тінің қауым­дас­ты­рылған профессо­ры Тілеутай Сәр­сен­бай­ұлы мерейлі 70 жас­қа толды. Тілеу­тай Әбілдин Қазақ­стан Ұлттық жараты­лыс­тану ғылымдары академиясының академигі, Ресей жаратылыстану ғылымдары акаде­мия­сының мүшесі. 

Тілеутай Сәрсенбайұлы гетерогенді катализ және мұнай химиясы саласын­да­ғы жетекші ғалым. Оның еңбек жолы ҚазҰУ-мен ты­ғыз байланысты. Тілеутай Сәрсенбайұлы 1971 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік универ­си­те­тінің химия факультетіне тү­сіп, 1976 жылы осы фа­куль­теттің Катализ және тех­никалық химия ка­фе­дра­сын бітіргеннен бүгінгі таңға дейін ҚазҰУ-да ғы­лыми-білім беру жүйе­сінде қызмет етіп келеді (Физи­ка­лық химия, ката­лиз және мұнайхимия ка­фе­драсы, Жаңа химиялық техно­ло­гиялар және ма­те­риалдар ғылыми-зерттеу инсти­ту­ты).

Т.Әбілдин студент, ин­же­нер, ғылыми қызмет­кер­ден бастап, химия ғы­лы­мы­ның докторы, универ­ситеттің бас ғы­лы­ми қызметкері бол­ды. Өзінің еңбек жо­лында ол ғылыми зерт­теу­лер жүр­гі­зіп, алын­ған нә­ти­же­лер­ді өн­ді­ріске прак­тикалық түр­де ен­гі­зумен әрдайым айна­лы­сады.

Қазіргі уақытта көрнекті ғалым Т.Әбілдиннің ғы­лыми ізденістері гетеро­ген­ді катализ және көмір­су­тек шикізатын қайта өң­деу саласындағы өнді­ріс­тік мәселелерге бағыт­тал­ған. Ол 150-ден астам ғылыми жарияланымның авторы, оның ішінде бес КСРО авторлық куәлігі, ҚР патенті, екі ғылыми моно­гра­фия, бір оқу құралы бар. Мұның өзі үлкен ең­бек. Scopus және Web of Science базаларының де­рек­тері бойынша нөлдік емес импакт-факторы бар ха­лықаралық ғылыми жур­налдарда 12-ден астам жа­рияланымы шыққан. Басқа да ғылыми жур­налдарға ма­қала жазып тұрады, ха­лықаралық конференция материалдарына 20-дан астам жарияланымы ен­ген, h-индексі – 5.

Тілеутай Сәрсен­бай­ұлы­ның мотор отындарын және басқа да органикалық өнімдерді алу үшін қол­да­ныста болған түрлі мар­калы майларды ге­те­ро­ген­ді-каталитикалық өңдеу (кә­деге жарату) саласында көп­жылдық зерттеу тәжі­ри­бесі бар. Оның тікелей қатысуымен жасалынған γ-децилоксипропиламин мен октадециламинді – «флотаминді» 95-98 па­йыз шығыммен алу аз­қал­дықты технологиясы Долгопруд­ный химиялық нәзік ор­га­ни­калық син­тездеу за­уы­тын­да өн­ді­рістік қолданысқа ұсы­ныл­ды (ДХНОСЗ, Мәскеу облысы), сонымен бірге терефталонитрилді п-кси­ли­лендиаминге дейін ка­та­лиздік гидрлеу процесін оптимизациялау бары­сын­дағы зерттеу жұ­мыс­та­рында оның шығымы 97-98 пайызға жеткізілді.

2015-17 жылдары «Изоф­талонитрилді және оның терефталонитрилмен қос­пасын гидрлеу арқылы, тер­мотұрақты полимерлер алуға керекті моно­мер­лерді – м- ксилилендиамин және оның п-ксили­лен­да­минмен қоспасын ка­та­лиздік синтездеу техно­ло­гиясының негізін жасау» МҚ жобасының тең же­тек­шісі болды.

Тілеутай Сәрсенбайұлы ғылыми жұмыспен ай­налыса жүріп, педаго­ги­калық қызметті де қатар алып кедеді. Физикалық химия, катализ және мұ­найхимия кафедрасының профессоры «Өнер­кә­сіп­тегі кинетика және ка­та­лиз», «Мұнай, газ және кө­мір­дің заманауи тех­но­логиялары», «Техни­калық кө­міртекті өндіру және қол­дану», «Көмірсутектік газдарды өңдеу» және т.б. пәндер бойынша дәріс бе­реді. Ғалымның же­тек­ші­лігімен «Мұнайхимия» ма­ман­дығы бойынша ма­гистранттар мен PhD док­то­ранттар ғылыми зерт­теу­лер жүргізіп, диссертация қорғайды.

Зерделі ғалым универ­си­теттің қоғамдық жұ­мыс­тарына белсене араласып, студент кезінде факуль­тет­тің «Азаматтық қор­ғаныс» ұйымының же­тек­ші­сі және «Флогистон» ан­самблінің әншісі болған. Ол университет қабыр­ға­сында алғаш рет самбо күресімен айналысып, 2-3 жыл ішінде (19 жасында), 1974 жылдың көктемінде Ташкент қаласында өткен Бүкілодақтық жарыста жүл­делі орынға ие болды. Ті­леутай Сәрсенбайұлына спорттағы жеңісі үшін самбо күресінен «КСРО спорт шебері» атағы бе­рілді. Ол Қазақстан сту­дент­тері арасындағы жыл са­йын өтетін рес­пуб­ли­калық біріншіліктің талай рет чемпионы атанып, ҚазҰУ-дың спорттық даң­қын асқақтатуға ат­са­лыс­ты. Сонымен, Тілеутай Сәр­сенбайұлы Әл-Фа­ра­би атындағы Қазақ ұлттық университеті бойынша самбо күресінен тұңғыш КСРО спорт шебері болып саналады.

Бүгіндері Тілеутай Сәр­сен­байұлы ҚазҰУ-дың дәс­түрге айналған фа­куль­тетаралық «Денсаулық» спартакиадасында оқы­ту­шы-профессорлар құра­мында спорттың әр түрінен сайысқа түсіп, сту­дент­тер­ге салауатты өмір салтын ұстануды насихаттауда. Ғалым, ұстаз, спортты се­рік еткен Тілеутай Әбілдин Қа­зақстанның жоғары бі­лімі мен ғылымының да­муы­на өз үлесін қосып жүр.

2014 жылы Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ға сі­ңір­ген зор еңбегі үшін «Әл-Фа­раби атындағы Қазақ ұлттық университетіне – 80 жыл» мерекелік медалі және 2024 жылы универ­си­теттің білім мен ғылымын дамытуға қосқан зор үлесі үшін «Ерен еңбегі үшін» ме­далімен марапатталды.

ҚазҰЖҒА және РЖҒА академигі Т.Әбілдин 2022 жылы ғалымдар, оқы­ту­шылар және мамандардың халықаралық қауым­дас­ты­ғы мен Ресей жара­ты­лыстану академиясының Қазақстан ғалымдары ара­сындағы ұзақ жылғы жемісті ынтымақтастықтың белгісі ретінде әлемдік ғы­лымның дамуына ерекше үлес қосқан ғалымдарға бе­рілетін «Ерен еңбегі үшін» медалін кеудесіне тақ­ты.

Тілеутай Сәрсенбайұлы қазiр Жаңа химиялық тех­но­логиялар және ма­те­риалдар ҒЗИ бас ғылыми қызметкерi және бәсекеге қабiлеттi бiрқатар кешенді қасиеттерi бар материал­дар алу үшiн көмiрсутегi шикiзатын қайта өңдеудiң әдiстерi мен техно­ло­гия­ларын әзiрлеуде.

Ләйла КУДРЕЕВА,

Гүлзат НҰРМОЛДАҚЫЗЫ