Білгенімді болашақ мамандарға үйретіп келемін

Мен 1943 жылдың 25 тамызында Оңтүстік Қазақстан облысының қазіргі Төлеби ауданында, қасиетті Қазығұрт тауының күншығыс беткейі етегінде қоныс тепкен шаруа отбасында өмірге келдім. Өзімнің географ болып қалыптасуыма балалық кезімде осы Қазығұрт тауының басына саяхатқа көп шыққаныммен байланыстырамын. 

Ұзынбұлақ ауылында жер­гі­лікті Алғабас жетіжылдық мек­тебін бітіріп, орта мектепте оқуым­ды жалғастыру үшін Шым­кент қаласында аты оң­түстік өңірінде көпке белгілі, Ке­ңес Одағының Батыры Қар­сыбай Сыпатаев атындағы қа­зақ орта мектебіне бардым. Аты танымал дейтінім, бұл мек­теп Екінші дүниежүзілік со­ғыс­тан кейінгі жылдары ауылдан келген балаларды облыс ор­та­лығындағы интернатта жат­қы­зып оқытатын мектеп болатын. Кезінде бұл мектепті Қа­зақ­станда аты оқырман қауымға белгілі ақын Әбділдә Тәжібаев, атақты батыр әрі жазушы Бауыр­жан Момышұлы, аса көр­нек­ті ғалым, Қазақ ұлт­тық уни­вер­ситетінің өркен­деуі­не өзі ректор болған жылдары үл­кен үлесін қосқан академик Өмір­бек Жолдасбеков, әрі ға­лым, әрі мәдениеттанушы-фи­ло­соф, мемлекет қайраткері Сәдуақас Темірбеков, тағы бас­қалар бі­тірген.

Осы мектепті 1960 жылы жақ­сы бітіргеннен кейін оқуды әрі қарай жоғары оқу орын­да­рында жалғастыру үшін сол кездегі партия құзыретінің ше­шімі бойынша міндетті түрде екі жылдық еңбек етуі қажет бо­латын. Сол кезде комсо­мол­дың мүшесі болғандықтан, партия шешімін міндет санап, 1960-62 жылдары Шымкент қаласында «Шымкентқұрылыс» «Казмеханомонтаж» меке­ме­лері мен «Гидролиз» зауытында жұ­мысшы, құрылысшы, сле­сарь-монтажник болып жұмыс­шы­лық өмірбаянымды бас­та­дым. Осы кезде жасым 18-19-ға толып, Отан алдындағы әскери міндетін атқаруға армия қа­та­рына шақыртылдым. Сонымен 1962-65 жылдары Мәскеу қа­ла­сында әскери борышымды өтей жүріп, келешектегі негізгі мақсатым – жоғары оқу орнына түсу үшін Мәскеу қаласының осы әскери мекемеге жақын ор­наласқан мектепте сол жыл­дары КСРО-ның Қорғаныс ми­нис­трлігінің жарлығына сай ашылған, осы мақсаттағы да­йын­дық курсында оқып, курсты бітіру емтихандарын үздік тап­сы­рып, жоғары оқу орнына тү­суге жолдама алдым. Сол жол­да­мамен келіп, 1965 жылы Қа­­­зақтың С.Киров атындағы мем­­лекеттік университетінің география факультетіне оқуға түстім. Аталған оқу орнын 1970 жылы үздік бітіруші ретінде Оңтүстік Қазақстан облы­сын­да­ғы мұғалімдердің білімін же­тіл­діру институтына геогра­фия пәні бойынша әдіскер қыз­­ме­тіне жіберілдім. Әдіс­кер­лік бі­лі­мімді тереңдету мақ­сатымен 1970-72 оқу жыл­дары С.Киров атындағы Қазақ мем­лекеттік уни­вер­си­тетін­дегі стажер-зерт­­­теуші инс­ти­­тутына қа­был­­дан­дым. 1972-76 жылдар ара­лы­ғында М.В.Ломоносов атын­дағы Мәс­­кеу мем­ле­кет­тік уни­вер­ситеті география фа­куль­теті құрамындағы КСРО-ның эко­но­микалық және әлеу­меттік гео­графия ка­фе­­дра­­сын­да ас­пи­рантураны бі­тір­дім. Бұл ка­­федраны МГУ-де кезінде ашып, ұйымдастырған, аты әлем­­ге әй­гілі географ-ға­лым, КСРО Ғы­лым акаде­мия­сы­ның кор­рес­пондент-мүшесі Н.Н.Ба­ран­­ский, ал 1970 жыл­да­ры бұл кафедраны өте дарынды ға­лым-ұйымдастырушы, про­фес­сор Ю.Г.Саушкин бас­қа­ра­тын. Осы ка­федраның про­фес­со­ры, гео­графия ғылымының док­торы В.Г.Крючковтың же­тек­шілігімен «Органицация тер­ритории и типы сельского хозяйства в предгорьях Тянь-Шаня (север Чимкенской об­ласти)» тақы­ры­бына жазылған ғы­лыми дис­сер­тациямды гео­графия ғы­лым­дарының кан­­дидаты дә­режесін алу үшін Мәскеу уни­верситетінің қа­быр­­ға­сын­да қорғадым.

Сол 1976 жылдан осы уа­қыт­­­қа дейін Әл-Фараби атын­­да­ғы Қазақ ұлттық уни­вер­си­те­тінде өзім бітірген Эко­­­­номикалық және әлеуметтік география ка­федрасында ас­систент, аға оқытушы, доцент, 1992 жылдан 2005 жылға дейін кафедра меңгерушісі болып қызмет ат­қардым. Қазіргі кез­де жа­ңа­дан ашылған маман­дық­тар­дың атау­­­ларына сай ұйым­­дас­ты­рыл­ған Геогра­фия, жерге ор­на­ластырыу және ка­дастр ка­фе­драсының про­фес­со­ры бо­­лып қызмет атқару­да­мын. Осы аталған ең­­бек­те­ріммен бірге 1979-83 және 1989-92 жылдар ара­лы­ғында кафе­дра­дағы қыз­мет­те­ріме қоса, гео­гра­фия фа­куль­теті деканының оқу ісі жөніндегі орынбасары қыз­метін қоса атқарып, аспи­рант­тарға ғы­лы­ми жетекшілік жасап, бес ас­пиранттық, екі ізденушілердің кандидаттық диссерта­ция­ла­рына ғылыми жетекшілік етіп, қорғаттым. Ең­бек жолымдағы ғылыми жетек­ші­лік етуімді және педа­го­ги­калық жұмыс­та­рымды есепке алып, бағалап, 2002 жылы Қа­зақ ұлттық уни­верситеті Ғы­лы­ми кеңесінің шешімімен ҚазҰУ профессоры ғылыми атағы берілді.

Өткенге көз жүгіртіп отыр­сам, 1965 жылдан өзім студент болып қабылданған Қазақ ұлт­тық университетімен осы күнге дейінгі өмірім тікелей бай­ла­нысты екен. Менің негізгі ғы­лыми жұмыстарым Қазақстан аумағында ауылшаруашылық салаларын дамыту үшін оның жер ресурстарын эконо­мика­лық-географиялық тұрғыдан бағалап, тиімді пайдаланылуын зерттеуге арналған. Мәселен, Мәскеу мемлекеттік уни­вер­ситеті қабырғасында 1975 жылы жарияланған алғашқы ғылыми мақалам Арыс өзені алабының (бассейнінің) әр­түрлі топырақ жамылғы­ла­рын­да астық шаруашылығының өнімділігі мен оның эко­но­микалық тиімділігін салыс­тыр­малы-географиялық әдіс­те­рі­мен талдауға арналған. Кейінгі ғылыми жұмыстарым өзімнің ғылыми жетекшім В.Крюч­ков­пен бірге орталық басы­лым­дарда жарияланды. Олардың барлығы да бұрынғы Оңтүстік Қазақстан, қазіргі Түркістан облысының жерлерін тиімді пайдалану мәселелеріне ар­нал­ған. Ескеретін жағдай, бұл жұмыстардың материалдары Бүкілодақтық ғылыми кон­фе­ренцияларда баяндалып ма­құл­данған. Атап айтсам, 1975 жы­лы Мәскеуде өткен кон­фе­ренцияда, 1976 жылы Аш­ха­бадта өткен конференцияда, 1977 жылы Киев қаласында баяндалған болатын. Міне, осы жарияланған ғылыми ма­қалалар нәтижесінде жо­ға­ры­да аталған тақырыпта кан­ди­дат­тық диссертациям қор­ғалды.

Аталған жылдар аралығын­да жеке және әріптестеріммен бірге 100-ден аса әлеуметтік-экономикалық география са­ла­лары бойынша еңбектерім жарыққа шықты. Оның ішінде мәскеулік ғылыми жетек­ші­лерім В.Г.Крючков және А.Н.Ракитниковпен бірге 1990 жылы Мәскеудегі ГУГК бас­па­сынан шыққан «Сельско­хо­зяйст­венные районы СССР» картасы, педагогика ғылы­мы­ның докторы, Қазақстанның ең­бек сіңірген қызметкері, про­фессор У.А.Есназаровамен бір­ге басылған «Түркітілдес ел­дер географиясы» оқу құралы Түркияда басылып шыққан. Со­нымен қатар кейінгі жыл­да­ры «Қазақ университеті» бас­па­сынан шыққан «Жер ка­дастры», «Основы земельного кадастра», «Ауылшаруашылық гео­графиясы» және «Дүние­жү­зілік шаруашылық геогра­фия­сы» пәндерінен оқу-әдіс­те­ме­лік құралдары ерекше орын алады. «Түркітілдес елдер гео­гра­фиясы» оқу құралы екінші рет қайта өңделіп, 2011 жылы баспадан шықты. Ол 2013 жылы Ж.Баласағұн атындағы Қырғыз ұлттық университеті профессорларының аудар­ма­сында қырғыз тілінде «Түрк тилдүү өлкөлөрдүн геогрфия­сы» деген атпен Бішкек қала­сын­дағы «Тұрар» баспасында басылып шықты. Атқарылған еңбектердің ішінде тағы атап көрсететіндерім, ол жара­ты­лыстану бағыты бойынша ба­ка­лаврларды дайындау үшін «05060900-География» және магистрларды дайындау үшін «6М060900-География» ма­ман­дықтарына арналған ал­ғаш­қы (бірінші) мемлекеттік бі­­лім беру стандарттары ав­тор­ларының бірі болдым.

Кезінде одақтық масштабта өтетін конференцияларда Қа­зақ­­станның географиялық мә­се­лелері бойынша Мәскеуге жиі барып, тіпті басқа рес­пуб­ликалар арасында өтетін бү­кілодақтық жиындарға қаты­сып баяндамалар жасаушы едік. Одақ тараған соң да бұ­рынғы дәстүрді жалғастырып, енді халықаралық ғылыми конференция, симпо­зиум­дар­ға қатысып, Мәскеу, Харьков, Түркия Республикасына, тіпті 2003 жылы АҚШ-қа барып, он­дағы Висконсин штатындағы федералдық Мадисон уни­вер­ситетінде «Республика Ка­зах­стан: геополитический и эко­но­мико-географический ана­лиз внешнеэкономических связей» деген тақырыпта баян­дама жасадым.

1998-2003 жылдар ара­лығында Қазақ ұлттық уни­вер­ситетінің география фа­куль­те­тінде география ғылымдары бойынша кандидаттық диссер­та­цияларды қорғау үшін ұйым­дастырылған КР.14А.15.03 және КО.14А.15.03 диссер­та­циялық кеңестердің мүшесі, Қазақ ұлт­тық университетінің жар­шы­сы, «География саласы бо­йын­ша» журналының ред­кол­ле­гиялық мүшесі қызметін ат­қардым. Қазіргі кезде Рес­пуб­ликалық ғылыми-әдіс­те­ме­лік «География және табиғат», «Түркітілдес елдер» жур­нал­да­рының ақылдастар кеңесінің, Америка география ассо­циа­циясының (АҚШ, 2003 ж.) мүшесімін. «ҚР білім беру ісінің үздігі» (1994), «ҚР білім беру ісі­нің құрметті қызметкері» (2009 жыл) және Ресей Фе­дерациясының М.В.Ломоносов атындағы медалімен (2011 жыл), «Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне – 80 жыл» мерекелік медалі, Қазақ ұлттық университетінің «Алтын медалі» (2023 жыл) марапаттарының иегерімін. Мә­дениет саласы бойынша Ха­лықаралық ТҮРКСОЙ қоғамдық қорының марапаты – Жүсіп Ба­ласағұн (2018 жыл) медалімен ма­рапатталдым.

Еңбек ету жолымда ал­ды­ма қойған басты мақсатым М.В.Ломоносов атындағы Мәс­кеу мемлекеттік және Әл-Фа­раби атындағы Қазақ ұлт­тық университетінде өзім жо­ғары дәрежелі мамандыққа ие болған осы салада Мәскеу мектептерінің тәжірибесінен өткен, өз білгенімді болашақ мамандарға үйретіп, тәр­бие­леу, ұстаздық етуде па­ры­зым­ды абыроймен екі тілде жоғары деңгейде атқаруға тырыстым. Менің жетекшілігіммен уни­вер­ситетте жеті кандидаттық және көптеген магистрлық дис­сер­тация, бакалавр бітіру жұ­мыс­тарын қорғаған түлектер еге­мен мемлекетіміздің болашағы үшін еңбек етіп жүргенімен мақ­тана аламын.

Қара шаңырақ ҚазҰУ-ы­мыз­­дың 90 жылдық мерейтойы құтты болсын! Университетіміз жылдан-жылға көркейіп, атақ-даңқы асқақтай берсін. Оқу ордасының басшылығы мен ұжымына, қызметкерлер мен білім алушыларға үлкен табыс тілеймін.

Амангелді ТӘЖІТЕГІ,

профессор