Шахрат НҰРЫШЕВ, елші: Елші болуды армандамайтын дипломат жоқ

Биыл ҚазҰУ өзінің 90 жылдық, ал шығыстану факультеті 35 жылдық мерейтойын атап өтуде. Мерейтой қарсаңында шығыстану факультетінің танымал түлектерінің бірі, Қа­зақстанның Қытай Халық Республикасындағы (2015-2019, 2022 жылдан бастап) және Корей Халық Демокра­тия­лық Республикасындағы (2015-2019, 2024 жылдан бастап) төтенше және өкілетті елшісі Шахрат Нұрышевпен әңгімелесіп, оның университет қабырғасындағы сту­дент­тік шақтары, қоғамдағы қызметі, өмірдегі ұстанымдары жай­лы сұхбат құрған едік. 

– Шахрат Шәкизатұлы, алдымен бүгінгі әңгімеге уақыт бөлгеніңіз үшін алғыс айтамын. Шығыстану фа­куль­­тетінде оқытылатын тіл­дердің ішінен таңдау не­лік­тен қытай тіліне түсті?

– Шынымды айтсам, жас­тық шағымда қытай тілін оқи­мын, өмірімді Қытаймен бай­ла­­ныс­тыра­мын деген ой үш ұйық­та­сам түсіме де кірмепті. Орта мектептің жоғары сы­ны­бында сол кездегі С.Киров атындағы ҚазМУ-дың тарих факультетінің ағылшын то­бы­на оқуға түсуді діттеп, да­йын­дық жұмыстарын бастап кет­кен болатынмын. Сол жыл­дары республикалық те­леар­на­лар­дың бірінде «Жас­тар бей­сен­білігі» деген бағ­дар­­лама ті­келей эфирге шы­ғып тұ­ра­тын. Бір жолы сол ха­барда ҚазМУ ректоры уни­вер­си­тетте шы­ғыс­тану фа­куль­теті ашылып жатқанын, онда қы­тай, араб және парсы тілдері оқыты­ла­тыны туралы айтты. Осы жақ­сы ха­барды есті­ген­нен-ақ жа­ңа­­дан ашы­лып жат­қан шы­ғыстану фа­куль­тетінің «Қы­тай тарихы» мамандығына құжат тапсы­рып, бағымды сы­науға бел бай­ла­дым. Сөй­тіп, 1989 жылы орта мек­тепті сәтті аяқ­тап, универ­си­теттің қа­был­дау ем­ти­хан­да­рын абы­роймен тап­­­сы­рып, қы­тай тілі мен та­ри­хын оқытатын топ­қа қа­был­дандым.

– Сіз қытай тілін үйрену барысында қандай қиын­дық­қа тап болдыңыз, қан­дай ерекше әдістерге сүйен­діңіз?

– Анығын айтқанда, қытай тілін үйрену маған оңай соқ­па­ды. Дегенмен күнде қытай ие­ро­глифтерінің пиньинь – ды­быс­талуын, иероглифтердің құ­рама бөліктері болып са­на­лын графема – «кілттерді», әр иероглифтің шығу тарихын зерт­теу – осының бәрі маған өте қызық болды. ҚазМУ-дың 2-курсын тамамдаған соң, университет мені Бейжің тіл және мәдениет университетіне оқуға жіберді (қазіргі Бейжің тілдер университеті). Мен тілдік ортада жүріп, күнделікті Қытайдың орталық телеар­на­сы­нан жаңалық, түрлі хабар, се­риалдарын көру арқылы, қы­тай радиохабарларын тың­дау арқылы қытай тіліндегі дең­гейім­ді тез арада көтеріп ал­дым. Иероглифтерді жыл­дам жазып, жаттау үшін әр таң­баны 4-5 бетке ерінбей-жа­лықпай жа­зып оты­ра­тын­мын. Сөз­дер­ді, сөйлемдерді жаттау үшін картон қағаздан төртбұрышты карточкаларды қиып алып, бір жағына қы­тай­шасын, екінші жа­ғына қа­зақ­шасын жазып, ау­дарма жа­сау­ға үйрендім. Шет тілдерін үйренуде әр адамның өз тәсілі болатыны сөзсіз, де­ген­мен осы жо­ға­рыда ай­тыл­ған үйрену амал­дары күні бү­­гін­г­е дейін өзек­тілігін жо­­ғалт­паған маңызды әдіс деп ойлаймын.

– Кеңес Одағы ыдырап, «те­мір перде» ашылғаннан кейін Қы­тайға оқуға барған алғашқы қазақстандық студенттердің бірісіз. Сол елдегі студенттік жыл­дарыңызға тоқтала кет­се­ңіз.

– Бейжің тіл және мәдениет университетінде 1991-95 жыл­дар аралығында оқыдым. Ата-анамның қасынан қарға адым аттап шықпаған маған жері де, елі де, тілі де, тағамы да бөтен ортаға үйрену оңайға соқпады. Бірақ уақыт озған сайын сол­түс­тік Қытайдың ауа райына, ті­ліне, тамағына үйрене бас­та­дым. Бара-бара дәстүрлі Қы­тай мәдениетімен етене та­ны­сып, тарихын, тілін тереңірек зерттеу үшін Қытайдың түрлі қалаларына сапар шегу менің сүйікті ісіме айналды. Жазушы Ғ.Мұстафиннің «Жасында көр­гені жоқтың, өскенде айтары да жоқ» деген тамаша сөзі бар. Егер студенттік шақты тілге тиек етер болсам, бірнеше кі­тап­қа арқау болатын сияқты.

– Сіздің дипломатия саласындағы манса­бы­ңыз егемен Қазақстан­ның дипломатиялық корпу­сы­ның алғашқы қадам­да­ры­мен тұспа-тұс келген екен. Осы тұрғыдағы естелік­те­ріңіз­бен бөлісе отыр­саңыз...

– 1992 жылдың соңында Бейжің қаласында Қазақ­стан­ның Қытай Халық Респуб­ли­ка­сындағы елшілігі ашылды. Елі­міздің Қытай мемлекетіндегі тө­т­енше және өкілетті елшісі бо­лып Мұрат Әуезов тағайын­дал­ды. Мен ол кезде Бейжің тіл және мәдениет университетінің 3-курсында оқып жүрдім. Ол кезде Бейжің универси­тет­те­рінде Қазақстаннан небәрі үш-ақ адам оқитынбыз. Осылайша жаңадан ашылған елшіліктің жұмысына көмектесу үшін бі­лек сыбана кірісіп кеттік. Ке­йі­нірек елшілікпен келісімшартқа отырып, комендант болып жұ­мыс істей бастадық. Елшілік ғимаратында кезекшілік ету, телефон қоңырауларына жауап беру, ауызша және жазбаша аудармалар жасау, келген де­легацияны алып жүру және т.б. жұмыстар атқаратынбыз. Дәл сол кезең мен үшін ерекше та­ғы­лымдама болды. Осы ке­зеңде жинаған тәжірибем уни­вер­ситетті тамамдап, сыртқы істер саласында қызмет істеу ба­рысында үлкен септігін ти­гізді. Қазір менің дип­лома­тия­лық қызметтегі жалпы жұмыс өтілім – 28 жыл. Сыртқы істер министрлігінде қарапайым ре­ференттен сыртқы істер ми­нис­трінің бірінші орынба­са­ры­на дейінгі жолдан өттім. Ел­­шілікте қарапайым комен­дант­тан төтенше және өкілетті елшіге дейін өстім. Қысқаша айтқанда, бұл жолда барлық «тар жол, тайғақ кешуді» бас­тан өткіздім десем болады.

– Елші болу әр дипломат үшін қызме­тінің ең жоғары шыңы екенін білеміз. Шығыс­тану факультеті өзіңіз сияқты майтал­ман түлек­те­рімен мақта­нады. Қытай сияқты үлкен мемлекеттегі елшілік қызметіңіз жайлы айтсаңыз...

– Дұрыс айтасыз, елші бол­сам деп армандамайтын дип­ло­мат жоқ. Дегенмен елші болу осы қастерлі мамандыққа өзін арнаған адам үшін үлкен жа­уап­кершілікті талап етеді. Кез келген дипломат – өз елінің шетелдегі бейнесі. Сыртта жү­ріп өз мемлекетіміздің ұлттық мүддесіне қызмет етуге және отандастарымыздың құқығын қорғауға күш-жігерімізді ая­мауы­мыз қажет. Халқымыз «Ел­дестірмек – елшіден» деп бе­кер айтпаса керек, біздің бас­ты миссиямыз – мем­ле­кет­тер арасына дәнекер болу. Екі ел арасындағы мәдени, оқу-ағартушылық, экономикалық, саяси-қоғамдық бағыттағы байланыстарды нығайту. Бұл тұрғыда бізден жоғары кә­сі­би­лік пен мемлекет қойған мін­дет­терді сапалы орындау та­лап етіледі. Қытай секілді бір­неше мыңжылдық тарихы, 1,5 миллиардқа жуық халқы бар үлкен елге елші болу оңай шаруа емес. Мен алғаш рет Қазақстан Республикасының Қытай Халық Республи­ка­сын­дағы төтенше және өкілетті ел­шісі болып 2015 жылы та­ғайын­далып, осы қызметті 2019 жыл­ға дейін атқардым. 2022 жылы бұл қызметке екінші рет тағайындалдым. Әрине, мен үшін бұл үлкен мәртебе әрі үл­кен жауапкершілік. Басқаша айт­қанда, қызығы мен шыжығы мол қызмет. Дегенмен өз жұ­мысымның нәтижесін көргенде ме­рейім тасып қалатыны рас. Он­дай кездері шаршағаным да ұмытылып кетеді. Осы орайда айтатыным, еліміздің Прези­ден­ті Қасым-Жомарт Тоқаев­тың қытайтанушы және қытай дипломатиясының қыр-сырын жетік меңгерген маман болуы менің жұмысымның сәтті жүзе­ге асырылуының алғы шарт­та­ры­ның бірі деп санаймын.

– Қазақстан мен Қытай арасында дипломатиялық қарым-қатынас орнағалы бері бұл саладағы өзгеріс­тер туралы не айта ала­сыз?

– Көршілес екі ел арасында дипломатиялық қарым-қаты­нас орнағалы бері 32 жылдан астам уақыт өтті. Осы жылдар ішінде ынтымақтастық байла­ныс­та сапалық жағынан ай­тар­лықтай оң өзгерістер бол­ды. «Мемлекет басшылары дип­ло­ма­тиясының» (екі ел бас­шы­ла­рының жеке достық байла­ныс­та­ры) арқасында екі ел ара­­сын­дағы саяси сенім дең­гейі жылдан-жылға тұрақты дамып, нығайып келеді. 2019 жылдан бастап екі ел ара­сын­дағы стратегиялық ынты­мақ­тас­тық мәңгілік жан-жақты стратегиялық серіктестік дең­гейі­не көтерілді. 2024 жылы қос ел арасындағы сауда-эко­но­микалық ынтымақтастық, Қытай деректеріне сүйенсек, 41 млрд АҚШ долларынан асып түсті. Энергетика, көлік, инвес­ти­ция салаларындағы серік­тес­тік бойынша оң үрдістерді де атап өткім келеді. Қазақстан Қытайдың «Бір белдеу – бір жол» бастамасына қатысудың арқасында Еуропа мен Азия арасындағы трансконти­нен­тал­ды көпірге айналып отыр. Ерекше атап өтерлігі, қазір «Қы­тай – Еуропа» бағыты бо­йынша тасымалданатын жүктің 80 пайыздан астамы Қазақстан аумағы арқылы өтеді. Қазір екі ел арасындағы мәдени-гу­ма­нитарлық ынтымақтастықтың тереңдей түсуі қуантарлық жайт. Қазақстан мен Қытай екі бағытта да өз азаматтары үшін визасыз режим енгізуі, өзара мәдени орталықтар, Қытай мем­лекетінің алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындарының Қа­зақ­станда, оның ішінде ҚазҰУ-да да филиалы ашылуы, Кон­фу­ций институты және Лу Баң ше­берханаларының бой кө­те­руі достық пен ынтымақ­тас­тық­ты одан әрі нығайтуға ті­келей ықпал етпек. Екіжақты қарым-қатынастың қазіргі жа­ғым­ды жағдайын көріп, осы өзгерістерге өзіңнің қатысты екеніңді сезіну мені сөзсіз қуа­ныш­қа бөлейді. Аймақтағы бей­бітшілік пен қауіпсіздікті қам­тамасыз ету үшін көрші мем­лекеттермен тату-тәтті қа­рым-қатынасты нығайту аса ма­ңызды.

– Шахрат Шәкизат­ұлы, жоғарыда сіз дип­ло­­ма­тия­дағы алғашқы қадамыңыз туралы және көптеген көрнекті дипломат­тар­мен бірге жұмыс істегеніңізді айттыңыз. Сіз сол тұл­ға­лар­дан қандай да бір кә­сіби немесе адами қа­сиет­терді ала алдыңыз ба?

– Мен 1992 жылдан бас­тап Бейжіңде М.Әуезов, Қ.Сұл­та­нов, Ж.Кәрібжанов және И.Адыр­беков секілді елшілер­дің қол астында жұмыс істеу бақытына ие болдым. Мен олар­дан ұқыптылық, табан­ды­лық, күйзеліске төзімділік және еңбекқорлық сияқты кәсіби қасиеттерді қабылдадым деп айта аламын. Ал өмір мектебі аталған тұлғаларға елшілік қыз­метті жоғары дәрежеде атқаруға үлкен септігін тигізді. Бұл кісілердің тәжірибелері сол кезде дипломатия сала­сы­на алғаш қадам басқан біз үшін де үлкен сабақ болды. Осы жерде мен өз замандастарым әрі әріптестерім Н.Ермекбаев және Ғ.Қойшыбаевты да ерек­ше атап өтер едім. Оларды елі­мізді халықаралық аренада жоғары дәрежеде танытып жүрген дипломатия саласының май­талмандары деп есеп­тей­мін.

– Өзіңіз қанат қағып ұшып шыққан ұяңызға 90 жылдық мерейтой қарсаңында қандай тілек айтар едіңіз?

– Мерейтой қарсаңында бәрімізді білім нәрімен су­сын­датқан қара шаңырақты үлкен мерекесімен шын жүректен құттықтаймын! Шығыс­тану­шы­лар – еліміздің элитасы. Ал мен осы элитаның бір мүшесі еке­німді мақтан тұтамын. Шы­ғыс­танушы – бұл сирек кездесетін мамандық. Тіл біліп қана қой­май, сол елдің мәдениеті, сая­са­ты, тарихы, экономикасы, яғ­ни бар саладан хабары бар әмбебап дара тұлға. Қарап отырсақ, қоғамда шығыстану­шы­лар жұмыс істемейтін сала жоқ екен. Осы тұрғыда шы­ғыс­тану факультетінің оқы­ту­шы-профессорлар құрамына ден­де­ріңіз сау, отбасында бақытты болыңыздар де­мек­пін. Ал жас шығыстанушыларға қиын­дық­тан қорықпауды, ар­ман шы­ңы­на жету жолында табандылық пен еңбекқорлық тілер едім.

– Әңгімеңізге рақмет.

Фатимабибі ДӘУЛЕТ,

Қытайтану кафедрасының

профессоры