Бейбітшілік пен жасампаздық бірлігі

25 қазан 1990 жылы «Тәуелсіздік туралы» декларация қабылданған күн ретінде тарихтан белгілі. Осы норма ҚР «Тәуелсіздік туралы» заңының қабылдануына негіз болған басты құжат. Қазіргі жас буын аталған мереке бойынша көптеген мәселе бар екенін айтып жүр. Біріншіден, ол қалай мемлекеттік мереке болып енді? Екіншіден, бұрын болған мемлекеттік мереке неге араға бірнеше жыл салып мереке ретінде тойланбай келген? Бұл сұраққа сан қырлы жауап қайтаруға болады. Мемлекеттік биліктің саясаты, елдегі әлеуметтік ахуал т.б. деген сыңайлы. 

Егер заңгер ретінде қарастыратын болсақ, он­да «Қазақстан Рес­пуб­ликасындағы мерекелер туралы» Қазақстан Рес­пуб­ликасының 2001 жыл­ғы 13 желтоқсандағы №267-ІІ Заңының 3-ба­бын­да мерекелер қата­рын­да Тәуелсіздік күні ту­ралы мереке алынып тас­талынған еді. Сон­дық­­тан бұрынғы мем­ле­кет­тік мереке болып той­ланып келген 25 қазан – Республика күні бірне­ше жыл бойы ұмыт бола жаздаған ұлтымыздың ең басты мерекесі.

Дегенмен Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ки­нематография, мәде­ниет және мерекелер мә­селелері бойынша өз­ге­рістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Заңы 2022 жылғы 29 қыр­күйек­тегi №143-VII ҚРЗ. 2-бап Ұлттық мерекелер. «Қа­зақстан Республика­сын­дағы ұлттық мереке – 25 қа­занда атап өтілетін «Республика күні» болып табылады» деген өзгер­ту­лер мен толықтырулар енгізу нәтижесінде бұ­рын­ғы мемлекеттік ме­ре­ке қайтадан оралып отыр.

Алғашқы мәселе бо­йын­ша Қазақстан Рес­пуб­ликасы өзінің еге­мен­дігін 1991 жылғы 16 жел­­тоқсанда қабыл­дан­ған ҚР «Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» ҚР конс­титуциялық заңы не­гізінде әлемге паш етті. Осы негізде «Тәуелсіздік күні» деп, осы заң қа­был­даған күні мемлекеттік мереке қатарына қо­сы­л­ды. Мағынасы мен мәні жағынан бір-бірінен ажы­ра­ғысыз осы екі қос нор­ма Қазақ мемлекеті үшін ұлттық мәні зор заңнама. Оның қайсысы басым болу керек деген мәселе емес, қазақтың рухын, мә­дениетін, салт-са­на­сын егемендігіне қол жет­кізуге негіз болған бас­тама, әрине, ол ал­ғашқы декларация.

«Тәуелсіздік туралы» дек­ларация қабылдан­ған­нан кейін 1991 жыл­дың 15 наурызында Қа­зақ КСР Президенті «Нау­рыз мей­р­амы туралы» жарлығына қол қойды. Жарлыққа сәй­кес, көктемгі күн мен түн­нің теңелу күні 22 нау­рыз – Наурыз мейрамы деп жарияланады. Жар­лық­тың мақсаты – жал­пы­адамзаттық құн­ды­лық­тарды бекіту, рес­публика халықтарының достығын, бауырластығын нығайту, халықтық дәстүрлерді жаң­ғырту болып жария­лан­ды. Қазақ халқының ұлт­тық мейрамы – Нау­рыз туралы норма да осы «Тәуелсіздік туралы» дек­ла­рацияны қа­былда­ған­нан кейін ғана заңдық не­гіз алып, мемлекеттік дең­гейде тойлана бас­та­ды.

1989 жылы 22 қыр­күйек­те «Қазақ КСР-де тіл­­дер туралы» заңы қа­был­данды. Онда қазақ ті­ліне – мемлекеттік, ал орыс тіліне – ұлтаралық қатынас тілі, түрлі ұлт топ­тары тілдеріне жер­гілікті ресми тіл мәр­те­белері берілді. Тілдердің қо­ғамда пайдала­ны­луы­на өзара тең құқық бе­рілді. Тілдердің тең құ­қық­тылығын орнату үшін Қазақ КСР Министрлер Кеңесі 1989 ж. 12 жел­тоқ­санда, 1990 ж. 22 нау­рыз­да, 13 сәуірде, 22 ма­мырда, 3 және 6 шілдеде «Қа­зақ КСР-де тілдер ту­ралы» заңды күшіне ен­гізуге дайындау туралы ал­ты рет қаулы қа­был­даған.

Алайда осы өтпелі ке­зеңдегі заңдар мен тәуел­сіздік туралы де­рек­тер, декларациялар, жарғылар, заң нор­ма­ла­ры, оны зерттеген заңгер ғалымдар мен олардың еңбектері туралы мағ­лұ­маттарды жастарға жет­кізу үшін аталған ақ­таң­дақтарды әлі де болса терең зерттеуді қажет етеді.

Осы тұста докторлық дис­сертация тақырыбын осындай құнды тарихи құқықтық реформа­лар­дың қайдан, қалай шық­қан­дығы, оның шығуына себеп болған заңгер, қо­ғам қайраткерлері, оның Қазақ елі үшін атқарған еңбектерін тарих бет­терінен қайта зерттеп, құқықтық баға берілуі керек. Жаңа мемлекет орнату оңай шаруа емес. Оны жастарымыз, кейінгі ұрпақ түсіну үшін ХХ ға­сыр басындағы қазақ зия­лыларының қазақ ав­то­номиясын құру ба­рысында қабылдаған нор­мативтік-құқықтық ак­тілері мұрағаттардан табылып, көпшілікке жету үшін аталған тақырыптар аясында қазіргі көз­қа­растағы тәуелсіз Қазақ мемлекетінің жастары зерт­теп, құқықтық ба­ға­сын беру керек деп ой­лаймыз. Осы орайда, бо­лашақ докторлық зерттеу тақырыптарын таңдау барысында 1990 жылғы «Тәуелсіздік туралы» дек­ла­рация, 1991 жылғы «Тәу­ел­сіздік туралы» заңы, оның қабылдану процесі мен негіз болған се­беп­тер мен салдары толық, жан-жақты зерттеліп, құ­қық­тық тұрғыдан тал­дау­ды қажет етеді.

Алдағы жылы Әл-Фа­ра­би атындағы ҚазҰУ заң факультетінің ашыл­ға­нына 70 жыл толғалы отыр. Осы орайда, әріп­тес­теріме, заң фа­куль­те­тінің барлық магис­трант­тар мен докторанттарына осы аталған тақырыптар аясында диссертация та­қырыбының тізбесін жа­сауды ұсынамыз. ҚР Конс­титуциясы мен өзге де барлық заңдарының қалыптасуы мен дамуына негіз болған «Тәуелсіздік туралы» декларация мен «Тәуелсіздік туралы» заңы аясында іздену­ші­лерді зерт­теу жұмыстарына тар­ту, ғылыми еңбек­те­ріне арқау болатын өзекті тақырыпты зерттеуге ша­қырамыз.

Нұрмұхамед МЫРЗАТАЕВ,

PhD докторы

Жұмақан АРЫНОВ,

 т.ғ.к. аға оқытушы