Ұшқыр қиял, кеттің алыс...

Маңайына мейірім шуағын шашып, айналасына жақсылық тілеп жүретін жаны жайсаң адамдар болады. Өмір бойы жоғары мектепте ұстаздық етіп, шәкірт тәрбиелеген фантаст-жазушы Абдул-Хамид Мархабаев ағамыз сондай адам еді. Ол өзінің жанашырлығымен, аталы сөздерімен, әдемі әзілдерімен, орынды юморларымен алдынан өткен мыңдаған шәкірттерінің есінде жақсы адам ретінде қалды. Жасы кіші әріптестері Әбеке деп еркелесе, тұстастары оны Хама деп сыйлайтын. Оның тосыннан айтып қалатын арқалы афоризмдері, еріксіз езу тарттыратын зілсіз әзілдері ел арасына жайылып кеткен. 

Қазақ ғылыми фантас­тик­а­сы­ның негізін қалаған жазушы, филология ғылымының докторы, про­фессор Абдул-Хамид Фай­золлаұлы Мархабаевтың мәңгілік сапарға аттанғанына он жыл болыпты. Кеше ғана жарқылдап арамызда жүретін, әзілдесіп, еркелетіп отыратын Әбекеңнің орны ойсырап қалғаны ара­лас­қан адамдарға әлі де қатты се­зіледі. Бүгінде әйгілі фантаст-жа­зушының өзі де қиял-ғажайыпқа айналып кеткендей.

Абдул-Хамид Файзоллаұлы елу жылға жуық ҚазҰУ-дың жур­на­листика факультетінде ұстаз болды. Өмірінің соңғы күніне де­йін қара шаңырақта сабақ берді. Осы уақыттың ішінде Әбекеңнен дәріс алған мыңдаған шәкірттері бүгінде республикадағы барлық дерлік бұқаралық ақпарат құрал­да­рында, мемлекеттік қызмет­тер­де еңбек етіп жүр. Олардың арасынан талай танымал мем­лекет қайраткерлері, министр­лер, депутаттар, ақын-жазу­шы­лар шықты. Сол шәкірттерінің барлығы Мархабаевты ақ пейілді жақсы адам, ақылшы аға, қыз­метіне адал ұстаз ретінде біледі. Ұстаздың ғалымдығы, бі­лім­ділігі, ғылыми фантастика сала­сын­дағы жазғандары өз алдына, оның адами қасиеттері үшін шә­кірттері, әріптестері, айна­ла­сын­дағылардың барлығы жақсы көр­ді.

Абдул-Хамид Мархабаев – қазақ әдебиетіндегі фантастика жанрының тарихы мен теориясын зерттеуші тұңғыш ғалым. Ол ғы­лыми атаққа ерте жеткенімен, док­торлық еңбегін кеш қорғады. «Қолыңды әкел, Келешек! Қазақ фантастикасы: кеше, бүгін және...» (1978), «Қазақ фантас­ти­калық әде­биеті» (1998), «Қиялгер қи­сын­дары» (2002), «Қазақ фан­тастикасының поэтикасы» (2008) сияқты докторлық еңбекке тұ­рар­лық көлемді монографиялар авторға зерттеуші мәртебесін бергенмен, ғылыми атақты қор­ғау үшін қосымша еңбектену ке­рек болды.  

Абдул-Хамид Мархабаев 1964 жылы республикалық «Білім және еңбек» ғылыми-көпшілік журна­лын­да әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі қызметтерін атқар­ды. 1967 жылдан бастап Қазақ мем­лекеттік университеті жур­на­листика факультетінің Қазақ журналистикасы кафедрасында ассистент, аға оқытушы, доцент болды. Университеттегі педаго­ги­калық қызметтен қол үзбей жүріп, 1967-83 жылдар аралы­ғын­да «Білім және еңбек» жур­на­лында бас редактор болып істеді. 1971 жылы «Қазақ әдебиетіндегі фантастиканың даму және қа­лып­тасуы» деген тақырыпта дис­сер­тация қорғап, филология ғы­лымының кандидаты атанды, 1973 жылы Жазушылар одағына мүше болды.

Абдул-Хамид Мархабаев – қазақ әдебиетіндегі фантастика жанрының тарихы мен теориясын зерттеуші тұңғыш ғалым. Ол ғы­лыми атаққа ерте жеткенімен, док­торлық еңбегін кеш қорғады. «Қолыңды әкел, Келешек! Қазақ фантастикасы: кеше, бүгін және...» (1978), «Қазақ фантас­ти­калық әде­биеті» (1998), «Қиялгер қи­сын­дары» (2002), «Қазақ фан­тастикасының поэтикасы» (2008) сияқты докторлық еңбекке тұ­рар­лық көлемді монографиялар авторға зерттеуші мәртебесін бергенмен, ғылыми атақты қор­ғау үшін қосымша еңбектену ке­рек болды. Осылайша Әбекең жетпіске таяған шағында, 2006 жылы филология ғылымының докторы дәрежесін алуы үшін «Қазақ әдебиетіндегі фантастика поэтикасы» деген тақырыпта дис­сертация қорғады. Бұның өзі үлкен ерлік, табандылық дер едім.

«Сабыр түбі – сары алтын» деп қазақ бекер айтпаған» деп оты­ратын Әбекең. Өзі ешқашан қатты ашуланған адам емес, ашу шақыратын жерде мәселені ойлы әзілге айналдырып, түйінді оңай шеше салатын, қандай да болсын тығырық жағдайларды юмормен орнына келтіретін. Сонымен қа­тар алған бетінен қайтпайтын бір­беткейлігі де бар-тын. Бір жа­ғы­нан, жас кезінен соғыстың ауырт­палығын көріп, қиындықта өскен баланың мінезі осылай қалыптасуы заңды да шығар. Бір әңгімесінде Әбекең: «Арал қала­сы­нан әріректе Көкарал деген жерде дүниеге келдім. Қазір ол арал жоқ, материкке ұласып кеткен. Туған жер деген ыстық қой, ұмытыла бастаған кейбір жайттар есіңе түседі. Әкеміз со­ғыс­тан оралмады. Мен ол кезде жас баламын, кескіні есімде еміс-еміс қалыпты. Кейіннен Арал қаласына көшіп келдік. Ше­шем наубайшы болды. Соғыс кезіндегі қиыншылықтарды се­зініп өстік. Әлі есімде, шешеміз кеш­кісін жұмыстан келгенде мұз болып қатқан қара нанды пештің үстіне жылытуға қоятын. Аш­тық­та талғажау болған қасиетті қара нанның дәмі әлі күнге дейін аузымнан кетпейді», – деп еді.

Сол кездерде маған берген өзінің кітабына жазған қол­таң­басында: «Сендерге үлгі болуға тырысып жүргенімді білсең ғой, Қайрош! Құрметпен А.-Х. Мар­ха­баев» деп қол қойыпты. Он­да­ғысы – «қартайғанда докторлық дис­сертациямды қорғадым» де­гені. 1971 жылы кандидаттық диссертацияны қорғаған болса, докторлығын 35 жылдан кейін қор­ғады. Басқалар болса қолын бір сілтер еді, ал Әбекең ондай емес. Ол өмірінің соңына дейін еңбек етті және сол та­бан­ды­лығының арқасында көп нәрсеге қол жеткізді. ҚР Білім және ғылым министрлігінің, соған қоса, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің озық оқытушысы атағы мен төсбелгілерін ием­денді. Жетпістен асқан шағында рес­публикалық жоғары оқу орындары бойынша «Жылдың үздік оқытушысы» атанды. Бер­тінге дейін оның ғылыми-фан­тастика жанрында жазған кі­таптары баспадан шығып жат­­ты. «Жазушы» баспасынан 2011 жы­лы шыққан «Қазақ қия­лының «жүріс-тұрыстары» кі­та­бын, «Фан­тастика жанры: тарих және тео­рия» атты жоғары оқу орын­дарының гуманитарлық фа­куль­теттері мен бөлім­ше­ле­ріне арналған моно­гра­фиясын сту­денттер оқулық ретінде пай­даланады. Педагог-әдіскер дә­ре­жесінде «Ис­­­лам=Ғылым+ Жур­налистика», «Ислам ілімі – Ғылым алгоритмі» оқулық кіта­бын жазды.

Қайтыс болардан бір жыл бұ­рын Әбекеңнің 75 жылдығы өзі қызмет істеп жүрген ортасы – жур­­налистика факультетінің ұйым­дастыруымен кең көлемде атап өтілді. Халықаралық ғылыми конференция ұйымдастырылды, оған шетелдерден бір топ ғалым қатысты. Профессор Абдул-Ха­мид Мархабаевтың артында том-том фантастикалық шығар­ма­ла­ры, ғылыми зерттеулері қалды.

«Жақсымен өткізген жарым са­ғаттың өзі жарты ғұмырға та­тиды» деуші еді ғой бабалар. Осы Әбекең сияқты аяулы аза­мат­тарды меңзеп айтылған сөз шығар. Ұстанымы жақсы ұстаз, ғиб­раты мол ақылшы болған Абдул-Хамид Мархабаевтай ағам­мен өмір жолында ұшы­рас­қаныма «тәуба» деймін. Сіз қа­шанда шәкірттеріңіздің жадында жүресіз, құрметті ұстаз!

Қайыржан ТӨРЕЖАН