Құдіретті поэзия және Қадыр ақын

Поэзияның та­биғатына тән нәрсе – шынайы­лық­ты түсіндіруде ешқандай кедергіні елемеуі. Жасан­ды­лық­ты адам бол­мысы бірден қабылдауы да қиын. Сол табиғи шынайы­лық­қа деген құмар­лықты, тазалықты сіңі­руде шығарма­шы­лық иелері қалып­тасқан түсінік­терден тыс көзқараспен әлемді жаңа қырынан су­реттеуге бейім тұрады. Себебі поэзия – болмыстың маңызды негіздері­нің бірі.

Әлі күнге дейін өзінің қызметін, яғни өмір мен тіршілік арасындағы, шын­дық­тың алдағы өзгерісін сезу мен осы шындықты ин­туитивті болжаудағы бағы­тынан тайған емес. Те­реңіне бойлайтын бол­сақ,  поэзия – қоғамның эмо­циялық жағдайының барометрі сияқты көрінеді. Поэзияны да  басқа өнер сияқты барлық тіршіліктің пайда болғаннан  жоғал­ған­ға, яғни өлімге дейінгі және одан кейінгі жұм­бақ­тары қызықтырады. Соның бәрінде де адамзаттың тіршіліктегі мәнін түсінуге жетелейді. Сондықтан адам­заттың дүниетанымы мен әлемді рухани игеру тәжірибесінде жалпы ой-арманы, тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүрінде, мә­де­ниетінде поэзия фено­мен­дік құбылыс болып та­былады. Демек, поэ­зия­ның мәніне жетудің ал­ғаш­қы әрекеті ретінде, оның бар нәрсені тіршілікке ай­налдыратын құдіреттілігін байқаймыз. Екіншіден, поэ­зияның мәні оның қабі­лет­тілігінде болса керек. Үшін­шіден, поэзия адам­дар­ға өздерін біртұтас адам­зат ретінде сезінуін қалыптастырды. Міне, құ­діретті поэзияның тала­бы­нан табан тайдырмаған қадірлі ақын Қадыр Мырза Әлі шығармашылығы да өз тазалығы мен шынайы­лы­ғын әлі күнге дейін жо­ғалт­қан емес. Ақиқат пен та­за­лыққа, шындық пен шы­найылыққа, тапқырлық пен шешендікке құрылған поэзияны өзге, тамаша өмірдің құбылысы ретінде таныған ақын.

О бастан-ақ тазалыққа

құмарттым,

Құмарттым да, жүрегіме

жүк арттым.

Кетірем деп жұққан кірді

жаныма,

Жүйкемді де,

Ғұмырды да жұқарттым!

Қарапайым өлеңнің сіз­ді бірден тартып кетпей­тін, бірақ санаңызда қалып қоятын сызы бар. Сезім­мен емес, ақылмен ойыл­ған ой мен мазмұн бар.

Ашу кернеп,

Арна-сайға сыймаймын.

Ақырында

Бәрін мұң ғып – көзіме,

Мысқыл қылып –

миығыма жинаймын!

– деген ақын болмысын түсінгендей боласың.

Өлеңдеріндегі көркем­дік шындық – өмір мен өнер­дің шынайы үйлесімі, адам мен қоғам ара­сын­дағы байланыстардан тұ­рады. «Өмір шіркін алтын ине мен жібек жіп, қойған соған сабақтап» деген сияқты ұғымдарынан фи­ло­­софия мен поэзияның бірлігін көреміз. Екеуі де таңданудан, күйзелістен бас­талып, бір арнада шын­дықты екі есеге арттырып, өзгертті десек те болады. Оқырмандарын өздеріне белгісіз болып келген ой-сезімдерін саналы түрде сезінуге итермелейді. Адам­ның уақытқа, заман ығы­на бейімделу әрекет­те­ріндегі жасандылық­та­рына жаны шыдамайды:

Алтынды алтын,

Мысыңды мысың деймін.

Итіңді ит,

Кісіңді кісің деймін,

– дей отырып, әлеуметтік өмірдің сәйкессіздіктері мен ұсқынсыз құбылыс­та­рының жалпыланған бей­не­сінен таңырқап мән із­дейді.  

Ұлттық құндылық­тар­мен терең сусындаған, ай­налып келгенде, халқының қаймағы бұзылмай, өзіне тән болмысын сақтап қа­луын қалайды. Сондықтан да ақын халықтың ұлттық символына айналған бей­не – Аяз бидің образын үлгі етеді. Аяздың даналығын, достыққа адалдығын, серт­ке беріктігін, қайы­рым­дылығын, әділдігін ұлт болмысынан таниды. Сол құндылықтан айырылып қалмауын тілейді.

Сен, Аяз би,

жемісі даналықтың,

Ойлап тапқан өзіңді

Дала мықты.

Кемеңгерлік бейнесін

қайдан алмақ

Өзі сондай болмаса

со халықтың?!

Ол – қарапайым, пара­сат­ты, адал, шыншыл, кө­ре­ген, тапқыр, кішіпейіл, ізетті, көпшіл, қайырымды, қанағатшыл. Аяз би бей­не­сі ақынның ішкі қалауы, өзінің тұлғалық бейнесін қалыптастырған десек те болады. Философиялық пайымдық тұрғыдан алып қарасақ, бұл үлкен мәсе­ле­нің шешімі болып табыла алады. Жалпы, ақындық арна әрқашан да елге және адамзатқа, билікке, дос­қа, сүйіктіге, тағы да басқа өмірдің бар сұрағын тақырыпқа айналдырады. Шындығында да, поэзияға лайықты нәрсе жоқ емес, тіпті қалған болса, ол поэзияға лайық емес.

Қорыта келгенде айта­ры­мыз, тіршіліктегі кез келген материяның психи­ка­лық табиғаты бар және адам деңгейінде сана ретінде көрінетін белгілі бір ішкі энергияға толы. Құ­діретті поэзияның да фе­номендік мазмұнында адам­дық қасиеттер жат­қа­нын ұмытпайық.

Сәуле ЕРЖАНОВА,

филология ғылымының докторы,

профессор