Ұстазға тағзым

Еліміздегі маңдайалды оқу орындарының бірі – Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ туралы сөз болғанда, тұң­ғыш­тар қатарынан ойып орын алған математика фа­культеті есте тұратыны белгілі. Бұл ұжымның толағай та­рихы мен ел игілігіне қосқан қомақты үлестері туралы әлі де талай туындылар жарық көретіні күмән тудырмаса керек. Белгілі бір кезеңде айтуға тұ­рар­лық ісімен ел есінде қалған ұрпақ өкілдері жа­ды­мызда жаңғырып тұратыны осыған айғақ. 

Сол ұрпақтардың бірі біл­ге­німен бөлісуге келгенде таяқ ұстап барғанға тай мін­гі­зіп жіберетіндей жомарт, елі­мізде ғылым мен білімнің өр­кендеуіне өзіндік із қал­ды­рып кеткен Шалтай Сма­ғұ­лов­тың курстастары. Дом­бы­раның қос ішегіндей, тағ­дырлары қатар өрілген Шал­тай мен Нарғозы Тұр­сынбайұлы өз курстастарын тиын байлығынан гөрі білім байлығына жұмыл­дыр­ға­ны­ның арқасында сол курстан ғылыми дәреже мен атақтан мақұрым қалғаны кемде-кем. Осындай әлеуетті ұр­пақ­пен тізе қосып, қоян-қол­тық араласқан, «Бұлақ көр­­сең көзін аш» деген та­ма­ша тәмсілді тұла бойына ұя­лат­қан Оңдасын Өтеген­ұлы­мен әріптес болғанымызды мәртебе тұтамыз.

Кезінде тағдыр тау­қы­ме­ті­мен елімізге қоныс аудар­ған көрнекті ғалымдардың ба­сын қосып, Қаныш Сәт­баев­тай асылдың «түйе бақ­қан» Қазақ елінде шаңырағын көтерген Ғылым академия­сы­ның қаз баса бастаған, 1950 жылдың наурыз айының 2-жұлдызында Ақтөбе об­лы­сы Жұрын ауданының №2 кең­шарында (қазіргі Мұ­ғал­жар ауданы) дүние есігін аш­қан Оңдасын ағамыз жеті жа­сында сол ауылдағы же­тіжылдық мектептің табал­ды­рығын аттаған екен. Ғұ­мы­рын құрылыс саласына ар­наған, білдей бір кең­шар­дың негізін қалаған әке мен үй ішінің қамқоры – анасының тәліміне қаныққан жеткіншек 1961 жылы Ақтөбе қала­сын­да­ғы мектеп-интернатқа қа­былданып, оны 1967 жылы күміс медальмен тамамдаған соң, Қазақ мемлекеттік уни­вер­ситетінің механика-ма­те­матика факультетіне оқуға түседі. Қабілеті қарымды жас Асан Таймановтай танымал тұлға басқарған Жоғары ал­ге­бра және математикалық ло­гика кафедрасында шың­далып, 1972 жылы ун­и­вер­ситетті табысты бітіріп, ең­бек жолын бастайды.

Математиканың қырын-сы­рын меңгере түсуге құш­тар жас маманның ғылым жо­лына бет бұруы 1978 жылы ҚР Ғылым академиясының Математика және механика институтынан «Жаңа Сібір» ғылыми орталығына, НГУ университетінің ас­пи­ран­ту­расына қабылдануынан бас­та­лады. Жаңа ортада ма­тематика майталмандарынан дәріс алған Оңдасын Өте­ген­ұлы КСРО ҒА академигі, Со­циа­листік Еңбек Ері Николай Янен­коның жетекшілігімен 1981 жылы аспирантураны бітіріп, ғылым кан­дидат­ты­ғы­на диссертацияны аяқтап, НГУ-дың ғылыми кеңесіне тап­сырған үміткер 1983 жы­лы «Классикалық емес кейбір теңдеулер үшін қойылған шет­тік есептердің қисын­ды­лығы» тақырыбында НГУ-де табысты қорғап шығады да, Қазақстанға оралып, меха­ни­ка-математика факуль­те­ті­нің академик М.Өтелбаев басқаратын Қолданбалы ма­те­матика кафедрасына ұс­таз­дық жұмысқа кіріседі. Осы мерзімде матема­ти­ка­лық талдау, комплекс айны­ма­лы функциялар теориясы, жалпылама функциялар және олардың қолданулары, Со­бо­лев кеңістігінің теориясы, Эллипстік теңдеулер, Навье-Стокс теңдеулер теориясы, математикалық физика есеп­тері үшін компактілік және мо­нотондық әдістері, ма­те­матикалық физиканың шет­тік есептерін шешудің функ­цио­налдық әдістері пән­дерінен дәрістер оқып, іс-тәжірибелік сабақтар жүр­гізді.

Қашанда мансап пен атақ­ты қанағат тұтатын Оң­да­сын аға жас мамандарды даярлау жолында жалықпай, ізбасар тәрбиелеудің үлгісін көрсетіп келеді.

Екі мыңыншы жылдардан бастап ғылыми жобаларды ұтып, талантты студенттердің ба­сын біріктіріп, мате­ма­ти­калық физика теңдеулерінен семинарлар ұйымдастырды, ф.-м.ғ. докторы, профессор Ш.Сахаевты шақырып, Ле­нин­град университетінің бі­лікті мамандарының бағ­дар­ламасымен де таныстыруды қол­ға алды. Осындай қа­жырлы еңбектің нәти­же­сін­де С.Айтжанов, Х.Хомпыш, А.Абиев, Д.Ахмед-Заки, Қ.Шам­­шиденов сияқты жас ға­лымдар белсенді ма­те­ма­тиктерге айналды. Со­ны­мен қатар сызықтық емес тең­деу­лер үшін кері есеп­тер­ді шы­ғарудың Навье-Стокс тең­­деуі үшін ке­рі есеп, Навье-Стокс тең­деуі­не тип­тес жылу кон­век­циясы тең­деуі үшін кері есеп­тер бағыты қа­лыптаса бастады.

Оңдасын Өтегенұлының же­текшілігімен А.Тә­­ңір­бер­генов, С.Айтжанов және Х.Хомпыш кандидаттық диссертация қорғап, қомақты ғылыми нәтижелерге қол жеткізіп, қа­зір Қ.Сәтбаев атындағы Қа­зақ ұлттық техникалық зерт­­теу университетінде жә­не Әл-Фараби атындағы Қа­зақ ұлттық уни­вер­си­те­тін­де еңбек етуде. Шәкірттері С.Айтжанов пен Х.Хомпыш оқы­тушылық қызметінде жет­кен жетістіктері мен ғы­лыми табыстары үшін «Жо­ға­ры оқу орнының үздік оқы­ту­шысы» грантын жеңіп алуы және қауым­дас­ты­рыл­­ған про­­­­­фессор атағын ие­ленуі ұстаз еңбегінің ме­рейін асыр­­­ғаны деп біле­міз.

Ұлағатты ұстаздың Ал­ма­ты қалалық орта мектеп­те­рінің ынталы оқушыларын ғы­лымға баулып, жетекшілік жа­сап, дайындаған оқу­шы­ла­ры республикалық және ха­лықаралық ғылыми зерт­теу жобаларына қатысып, жүл­делі орындар алып, дип­лом және медальдармен ма­рапатталуына мұрындық бол­­­ғаны жас ұрпақтың бі­лім­ге ұмтылысын арттыра тү­се­тіні сөзсіз.

Ізгілікті ісімен ілтипатқа бө­ленген тәлімгер қазіргі ке­зеңде Новосібір мемлекеттік университетіндегі кері есеп­тердің жетекші маманы, про­фес­сор А.Қожанов, Ресей ғы­лым академиясының Сібір филиалының профессоры Г.Демиденко сияқты шет­ел­дік ғалымдармен бірлесіп ғы­­лыми зерттеулер жүр­гізуде. Сонымен қатар 1994 жыл­дан бері Әл-Фараби атын­­дағы ҚазҰУ жанындағы ММ ҒЗИ ғылыми жобалардың жауапты орындаушысы және жоба жетекшісі ретінде бас ғылыми қызметкер қызметін де атқарып келеді.

Оңдасын Өтегенұлының бір­неше ғылыми жобаның жа­уапты орындаушысы ре­тінде тақырыбы терең мә­се­лелердің математикалық ше­шімдерін алуда қосқан үлесі де зор. Отандық және шет­ел­дік ғылыми журналдарда 70-тен астам мақаласы жарық көрді. Жетпістің бесеуіне то­лып отырған ағамыздың қа­ламының қарымы қайтпай, жас ұрпақты ғылымға баулу жолында шеберлік шыңынан көріне беруіне тілектеспіз.

Төлеухан ШОЙБАСҰЛЫ,

Серік АЙТЖАНОВ,

Математика кафедрасының доценттері