Бейбарыс сұлтан және Алтын Орда

Таққа Ал-Малик-аз-Захир Рукн ад-дунийа ва-д-дин Бейбарыс ал-Бундук-дари ас-Салих атағымен отырған Бейбарыс патшалығы уақытында Мысыр мен сол та­рихи кезеңде Қазақстан аумағы тұтас бір бөлігін құраған Алтын Орда­ның жақындасуы басталды.

Хулагуидтер мен Жошы ди­нас­тияларының (әулетінің) ара­сындағы қақтығыстардың се­бептері туралы мәселе та­рих ғылымында жиі көтеріліп жүргені белгілі. Мамлюктік күш­ті шекаралас көршісі Ху­ла­гуидтер мемлекетінің болуы Мысыр билігіне қатер төн­дір­ген болар еді. Сондықтан олар­дың бар күш-жігері екі моңғол мемлекеті арасындағы шиеленіс пен жауласуды ушық­ты­руға бағытталған болатын. В.В.Бартольд Хулагуидтер мен Жошы ұрпақтары арасындағы соғыстардың мынадай себеп­те­рін атап көрсетті: «Жо­шы­лық­тардың Арран мен Әзір­бай­жанға көз алартуы; Хулагу мен қатынастардағы Беркенің өзімшіл, менмендігі, Жошы хан­задаларының Ирандағы өлімі (улады деген ой болды); мұсылман Беркенің ислам ді­нін­дегілердің қорғанышы еке­нін жариялауы. Зерттеуші Са­лих Закировтың пікірінше, туыс­тарын өлтіру, «исламды қорғау», табысты бөлу кезіндегі дау-дамай осыншама ұзаққа созылған жауласудың тек қана жанама себептері болғанын айтады. Ал жауласудың негізгі себебі, тарихшының айтуы бо­йынша, Әзірбайжан және Гру­зия аумақтары еді. Себебі Шың­ғыс ханның өсиеті бо­йынша Алтын Орда хандары олар­ды өз ұлыстарының бір бө­лігі деп санады.

Әзірбайжан мен Гру­зия­ның жағрафиялық жағдайы, табиғи байлықтары және климатының ерекшеліктері Жошы ұр­па­ғы­ның да, Ху­ла­гуид­тердің де қы­зы­ғу­шы­лығын туғызды. Мем­ле­кеттер арасындағы соғыс Беркенің Хулагуға дип­ло­ма­тия­лық жол­мен әсер ету әре­кетінен бас­талды. Тарихи әдебиетті са­раптау нәтижесі көрсет­кен­дей, Алтын Орда мен Мы­сыр­дың жақындасуы және одақ­тасуының негізгі себебі Жошы ұрпағының да, Хул­а­гуид­тер арасындағы шие­леніс болған. Алтын Орда мен Мы­сыр жа­қын­дасуының тағы бір ма­ңызды факторы ретінде Ху­лагуидтердің Си­рияға бас­­қын­шылығын атау­ға болады.

Заманауи зерттеушілер Ал­тын Орда мен мамлюктік Мы­сыр арасындағы тығыз дип­ло­матиялық және әскери қа­тынастардың тағы бір себебі ретінде Мысырдың билеушісі Бейбарыстың түркілік тегін алға тартады. «Сұлтан Бай­ба­рыс туған жұрты Алтын Ор­да­мен тікелей дипломатиялық бай­ланыс орнатуға ерекше ма­ңыз берді. Оның себебі, араб тарихшылары көрсет­кен­дей, тек Хулагу иеліктеріне қар­сы әскери одақ құру ғана емес, туған жерімен байланыс ор­нату, өз ұлтының ұлдары мен қыздарының Мысыр жеріне келуін қамтамасыз ету бо­ла­ды. Осы мақсаттарды орындау үшін Байбарыс Алтын Орда хан­дарымен, елшіліктермен ал­­масады». Ал қазіргі ға­лым­дар­дың басқа тобы мем­лекет­тердің жақындасу себептерін Алтын Орда мен Мысыр және көптеген басқа мемлекеттер арасындағы қатынастар би­леу­ші династиялардың Алтын Ор­да­дағы «қыпшақтар көп­ші­лігімен» туысқандық белгілері арқылы түсіндіруге бейім. «Шы­нында да, аль-Омари атап көр­сеткендей, мамлюк сұлтан­дары өздерінің туыстарына іш тартады және олардың Мы­сыр­ға көптеп қоныстанып, жан-жағынан қорған болуын қа­лайды» деген де әңгіме әс­керді жасақтаудағы мүдделілік туралы болып отыр. Ал Алтын Ордамен ынтымақтастық мә­се­лесі одан да зор себеп­тер­мен түсіндірілуі тиіс деп са­найды. Оның пайымдауынша, моң­ғол Хулагумен соғысқа бекінген мысырлық қыпшақтар көп ұзамай моңғол Берке сияқ­ты тұлғаның өздеріне одақтас болып шыққанына көздері жет­ті. Хулагумен шиеленіс соғыс фа­засына өткен кезде мұ­сылман Мысыр Беркенің та­би­ғи одақтасы болып шыға келді. Бұл одақта, тарихшының па­йым­дауынша, Мысыр сұл­тан­дарының туыстығы мен тегі ең соңғы рөлді атқарған болатын. Ал бірінші орынға «менің жауым­ның жауы – маған дос» принципі және Берке ханның діндарлығы шыққан еді.

1260 ж. Бейбарыс салта­нат­ты түрде Каирға кірді және дәл осы уақыттан бастап екі мемлекеттің – мамлюктік Мы­сыр және Алтын Орданың жа­қындасу уақытын бастай бе­руге болады. Өз билігінің бірінші жылы-ақ Бейбарыс Бер­ке ханға хат жолдап былай деп жазады: «Хулагу әйелінің мүддесін күйттеп, ол христиан дініне табынушы, крест дінін ұстанады, сөйтіп, сенің дінің­нен өз әйелінің дінін жоғары қойды...» Осы тарихи ке­зең­нің деректері Мысыр және Ал­тын Орданың жақын­да­суының идео­логиялық астары бар екенінің бұлтартпас куәсі бола алады.

Мемлекеттер арасындағы соғыс тұтануының тағы бір сал­мақты себебі «кәпірлерге қарсы қасиетті соғыс» деп аталатын қозғалыс болды. Ай­та кету керек, сол уа­қыт­тар­да діннің рөлі өте күшті болатын және ол қандай болсын соғыс әрекеттерінің идеологиялық не­гізі қызметін атқарған еді.

Еуропалық автор Хаммер-Пургштальдың пікірі бойынша, ислам идеологиясының әсері Алтын Орда мен Иранның қақ­ты­ғысына алып келді. Себебі Хулагу Беркенің мұсылман әле­­міндегі беделіне қызғаныш се­зіммен қараған еді. «Бер­ке­нің Сирия және Мысырдың ішкі істеріне араласуы, ол аумақтар Хубилайдың (ұлы қаған) Ху­ла­гуге арнаған жерлер болатын, Иран және қыпшақ би­леу­ші­лерінің арасындағы соғыстың басталуына өз әсерін тигізбей қойған жоқ», – деп жазды Хам­мер-Пургшталь.

Қазақ зерттеушілері Берке ханның ислам дінін қабылдауын былайша сипаттайды: «Берке хан Алтын Орда мемлекетінің тағына отырғаннан кейін ислам дінін жалпы мемлекеттік идео­логияға айналдыруға күш са­луы Алтын Орда мемлекетін біріктіретін басты фактор ре­тін­де пайдаланбақ болған әре­кеті деп түсінген дұрыс». Осын­дай жағдайда Берке хан Алтын Орда тағына отыры­сы­мен ұлыс­тарды билеуші Жошы ұр­пақтарының билігін шектеп, оларды тікелей бір орталыққа бағындыру мәселесін қолға алады. Әр ұлыста ондық, жүз­дік, мыңдық, онмыңдық тұ­рақ­ты әскери-саяси ұйымдар құ­рыл­ды. Олар мемлекеттің ішкі бір­лігін нығайтуға тиіс болды деп қорытындылайды.

Берке хан тұсында ислам дінінің саяси ықпалының өсуі­не қазақ ғалымы Қ.Зар­ды­хан назар аударады: «Бер­ке 1257-1266 жж. аралығында Жошы ұлы­сында тоғыз жыл билік құр­­ды. 1) Мұсылман ел­де­рі­мен жан-жақты қарым-қа­ты­нас жа­сау арқылы Қып­шақ даласына мұсылман діні ден­деп кіруіне мұрындық бол­ды. 2) Алғаш рет салық рефор­ма­сын жүргізді. 3) Ел астанасын Еділді бойлай көшу арқылы Еуразия мәде­ние­тінің ара жібін жалғады, шы­ғыс пен ба­тысты ара­лас­тыруға мүм­кін­дік тудырды». Берке хан және оның ізба­сар­лары мамлюк сұлтандарының Алтын Орда­мен достық қаты­нас­тарға мүд­­­делілігін түсінді және дұ­рыс бағалай білді. Оның Бей­барыс сұлтанға жол­да­уы, мүм­кін, осы жағ­дай­лармен тү­сіндірілетін шығар. 1263 жылы Берке хан елшілері те­ңіз арқылы Александрияға ке­ліп жетеді. Сұлтан ел­ші­лерді қа­мал­да қабыл алады. «Берке ханның хаты сол жерде оқы­ла­ды. Мазмұны – сәлем мен ри­за­шылық  білдіру. Ху­ла­гуге қарсы көмек сұрайды. «Мен және менің төрт бауы­рым ис­лам шырағын орнату үшін, ту­ра жолды бұрын бол­ған қал­пына келтіру үшін, имам­дар мен үм­беттің кегін алу үшін оны­­мен барлық ба­ғыт­тарда со­ғыстық», – дейді. Сонымен қатар Ху­ла­гудың жо­лын бөгеу үшін Бай­барыстан Евф­рат ма­ңы­на әс­кер жі­бе­руді сұрайды.

Мысыр мен Алтын Орданың жақындасуының алғашқы ке­зе­ңінде бұған мейлінше мүд­делі жақ Мысыр болған сияқты. Мамлюк сұлтандары Алтын Ор­даның көмегімен өздерінің Азия­дағы иеліктерін кеңейте түсуге тырысты. Хулагуидтер мемлекетінің одан әрі күшеюі Мысыр үшін қатерлі еді, себебі Иран өз аумағын ең бірінші кезекте Сирия және Мысыр есебінен кеңейтуді ойлас­тыр­ды. Мамлюк сұлтандарының Ал­тын Орда мен Хулагуидтер билеушілері тұрақты түрде жауласу жағдайында болғанын қалап, соған ұмтылғандары туралы және мұның өзі Иранды сириялық майданнан аластау үшін жасалғаны жөнінде ор­та­ға­сырлық тарихшылар ал-Мак­ри­зи мен ибн-Халдун хабар­лай­ды.

Тарих ғылымында аталған екі мемлекеттің жақындасу се­бептері мәселесі едәуір зерт­тел­ген, дегенмен осы уақытқа дейін бірқатар даулы, шешімін күтіп тұрған мәселелер бар. Оған Алтын Орда және мам­люктік Мысыр жақындасуының діни, династиялық себептерін атауға болады.

Зере МАЙДАНАЛИ,

Қазақстан тарихы кафедрасының

доценті, т.ғ.к.