Ғамзатовтың ғажабы

Оқырмандардың «бұл Ғамзатов деген кім еді тағы?..» деуі әдбен мүмкін. Өз ұлтымыздың ұлыларын, дана­гөй­леріміздің даналығын, қазақтың көсемсөзшілерін ұмыта бастаған жастарымыз өзгенің өкілін қайдан білсін?! «Ол – Дағыстанның халық ақыны, аудармашы. Оның «Тыр­налар» («Журавли») шығармасы танымал болды», – деген анықтама берілген Википедияда.

Енді Ғамзатов несімен ға­жап болып, санамызда қалып отыр? Өйткені ақынның о дү­ниелік болған авардың бей­не­сінде жазған өлеңі жер бетіне та­рап, бірнеше тілге ауда­ры­лып, көпшіліктің көңілінен шық­қан:

Естідім де сөзін ана тілімнің,

Бойым жылып,

лезде мен тірілдім.

Балгер де емес,

дәрігер де емес емдейтін

Тек өзімнің тілім екен

сөйлейтін.

Өзге бір тіл емдер

басқаларыңды,

Мен онымен айта алмаймын

әнімді.

Егер тілім ертең болса

құрымақ,

Мен дайынмын

өлуге де бүгін-ақ.

Қай қоғамда да тіл мәселесі бары белгілі. Қоғамның, тех­но­логияның, өркениеттің да­муы­мен байланысты тілдік өз­ге­ріс­тер туа береді. Біздің ұлтта да тіл өзекті болып отыр. Алай­да ол мәселе өркениеттік да­му­мен байланысты емес, ті­ке­лей өзімізге қатысты екені де аян.

Қазақстанда қазақ тілі – мем­лекеттік тіл деп саналады. Солай бола тұра, біздің ұлт өкілдері жапатармағай орысша сөйлеп, тіліміздің өрісін қыс­қар­тып, қолданылу аясын та­рыл­тып отыр. Тіпті басшы­лар­дың өздері орыс тілінде сөй­леп, қазақшасын шұбар­лап, тілін бұрап сөйлейді. Міне, осылай төл тілді өгейсітіп, қолда бардың қадірін білмей отырмыз.

Соңғы жылдардағы ға­лым­­­дар­дың зерттеу нәтижесі бо­йынша кейбір халықтар тіл­де­ріне жаһандану дәуі­рінде жойы­лып кету қаупі төніп келе жатқаны мәлім болып отыр. Сондықтан да ел болып ұрпақ санасына ана тілінің қа­дірі, қажеттілігі жөнінде тұрақ­ты түрде насихаттай беру заманның талабы екені тегін­нен емес. Бұл ретте жастар болашағы тәуелсіздік тұғыры болғандықтан, ұрпақ тәрбие­сі­не, әр құбылысқа елеңдеп тұрған жастарға оң бағыт сіл­теп, қоғамдық пікір қалып­тас­тырып, жастардың ұйым­дас­ты­рушысы бола білетін, сөйте отырып, дәуір үнін, кезең кел­бетін нанымды бейнелеуге ты­рысатын өнімдер көбейе түс­кені ләзім. Өйткені жаһандану тіл­ге қойылатын талапты кү­шейт­ті, сондықтан да идео­ло­гияның қуатты күшін сол та­лаптарға бейімдей отырып әрі сақтықпен пайдалану қажеттігі туындап отыр.

Белгілі тілші-лингвист Дуг Уо­леннің пікірінше, дүние­жү­зіндегі қазіргі бар тілдердің ке­лешекте тек 5 пайызы ғана өмір сүре алады екен. Қал­ған­дары біржолата жойылмақ. Ға­лымдардың зерделеуінше, жыл сайын жиырма бес тіл қол­даныстан шығып қалады. Демек, XXI ғасырда дүние­жү­зі­лік тілдердің 80 пайызы қол­данылмайтын болады. Аме­ри­калық лингвист Майкл Краус жойылу қаупі төнген тілдерді бес санатқа бөледі: 1. Қауіп төне бастаған тілдер (әлеу­мет­тік және экономикалық тұр­ғы­дан деп табылған, үлкен тіл­дер­дің қыспағына түскен тіл­­дер. Басты белгісі – ал­ды­мен бұл тілде сөйлейтін жастар азая бастайды). 2. Қауіп-қатер төнген тілдер (бұл халықтың жас ұрпағы өз тілінде сөйлегісі келмейді). 3. Аса қауіп-қатер төнген тілдер (бұл тілде жақсы сөйлейтіндердің жасы елуден асқандар). 4. Өле бастаған тіл­дер (бұл тілде тек қартайған адам­дар ғана сөйлейді). 5. Жойылған тілдер (бұл тілде сөйлейтін бірде-бір адам қалмаған). Қазақ тілі аталған санаттардың қай деңгейінде тұрғанын пайымдай беріңіз...

Қазір еліміз жаһандану ке­зеңі­мен бетпе-бет келіп, ел­дік­ті жаңа тұрғыда нығайту про­це­сін бастан өткізуде. Капитал нарығын тұрақтандыру, өндіріс орындарын дамыту, шикізат қорын үнемді пайдалану, ин­тел­лектуалдыққа барынша бет бұру, бейбіт өмірді сақтай оты­рып, келелі қауымдастық шең­бе­рінде қадам жасау жағ­дайы­на барынша жақындау үстінде. Мақсат – елді дамытуға жа­ңа­ша көзқарас қалыптастыру және жаңаша әрекет ету. Яғни жаңа Қазақстан қоғамы эко­но­ми­каны сандық, көлемдік жа­ғы­нан ғана көтеріп қоймай, оны ғылымның, техниканың, тех­но­ло­гиялардың, комму­ни­ка­тив­тілік жүйелердің озық же­тіс­тік­терімен үйлестіре отырып да­­­мытуға тиіс.

Қазір дүние жүзінде 2796 тіл қолданылатын көрінеді. Қол­данатын жан саны 50 мил­лионнан асатын тіл – 13. Егер бұл тілдерді қолданатын жан санының аз-көптігіне қарай тіз­сек, реті мынандай болады: қытай тілі, хинди-ордо тілі, ағыл­­шын тілі, испан тілі, итальян тілі. Бұл тілдер 65 мем­лекетте мемлекеттік тіл ре­тін­де қолданылады. Дүние жү­зін­де ресми тіл саны алтау: қытай тілі, ағылшын тілі, орыс тілі, ис­пан тілі, француз тілі, араб тілі.

Дүниедегі барлық аударма шығармалардың 33 пайызы ағылшын тілінен аударылса, 15 пайызы француз тілінен, ал 1 пайызы неміс тілінен ау­да­ры­лады. Жалпы, 6 мыңға жуық тілдің 100-і ғана мемлекеттік деген статусқа ие болған. 1989 жылы «Тіл туралы» заң қабыл­дан­ғаннан бері қазақ тілі де осы мемлекеттердің қатарына кірген болатын.

М.Әуезов «Абай жолы» ро­ман-эпопеясында Абайдың сөзімен заманға қарата: «...Ей, сорлы заман, тар заман!.. Ме­нің маңдайыма сені берді. Аш­тыр­мадың адымымды! Менен ая­ған қай қастығың қалды. Мұн­ша ғазап шеккендей не жа­зық, не айыбым бар?» – деген за­рын жеткізген. (Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. - Ал­маты: Жеті жарғы, 1997. 336-б.). Ол қай кез, біз қай кездеміз? Әлі күнге сол зарлы заманды кешудеміз. Оған кім кінәлі? Әри­не, өзіміз. Өйткені сана­лы­лар азайды, намыссыздар кө­бей­ді, басқа мәдениеттің, бас­қа діннің, салт-сананың шыр­­мауына іліккендер басым бола бастады, ұлт болашағын ойлайтындар санаулы ғана деуге болады. Ұлт қамынан гөрі қарынның қамын ойлай­тын­дар артты. Алайда Алаш арыстарының «қағанағы қарқ болып, сағанағы сарқ болып» жүріп ұлт, тіл қамын ойлап па? Жоқ, әрине!

Адами қасиеттерді бойға сіңіру, жаһандық деграда­ция­лануға тосқауыл қою, ұлт тілін, мәдениетін, дәстүрін сақтап қалу сияқты т.б. проблемалар – әлем халықтарының сана­сын­да сақталып, елеңдетіп отыр­ған жайт. Интepнeттiң ха­лық­аралық дaмуы, aқпapaт та­­ра­ту­дың цифpлaнуы, кон­вep­гeн­циялануы жәнe жeкe элeк­­тpонды құpaл-жaбдық­тap­ғa дe­гeн қaжeттiлiк дәcтүpлi әдет-ғұрыптың жaңa бе­лес­терге шығуын тaлaп eтeдi. Яғни халықпен бaйлaныc оp­нaтудың тeхникaлық, ұйым­дac­тыpу­шы­лық, өндipicтiк, эко­номикaлық пішіндері мeн тә­ciлдepi жан­да­на түсіп отыр. Әрине, ғаламдық өзге­ріс­тер­ден Қазақ елі тыс қала ал­майды, сол транс­фор­мациямен теңдесе жүріп, мем­ле­кетті дамыта отырып, өзінің тіл­дік, ділдік, ұлттық ерек­ше­ліктерін сақтаулары тиіс.

«Ашынғаннан шығады ащы дауысым» дегендей, айтпа­ғы­мыз – әр қазақ өз ұлтының, тілінің, ділінің қамын бүгіннен ойлап, болашақ ұрпақтарына тәуелсіздіктің тізгінін берік ұстатса деген ниет қана...

Клара ҚАБЫЛҒАЗИНА,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры