"Айқын" республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет
Ғалымдар ғылымның дамуына үлкен үлес қосып жатыр
Қабдырахман ДҮЙСЕМБИН, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академигі:
Қазақстанда физиология мен биофизиканың, биомедицинаның іргетасы қашан қаланды? Отандық ғылымдар тарапынан бұл орайда қандай жұмыстар істелініп жатыр, ал аталған ғылымның келешегі қалай болмақ? Бұл саланың басында кімдер тұр, осы уақытқа дейін қандай жетістіктер мен қиыншылықтар болды? Отандық оқу, білімнің қара шаңырағы саналатын ҚазҰУ-дегі биофизика және биомедицина кафедрасына 75 жыл толып отырған шақта ауыз толтырып айтар жетістіктер бар ма? Бұл жөнінде биология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академигі Қабдырахман Дүйсембин газет тілшісімен ой бөліседі.
– Жалпы, бұл саладағы ғылымның дамуы қалай басталды? Ал сіздің қазақ үшін кезінде бейтаныстау болған бұл ғалымға келуіңізге кім түрткі болды?
– Ғылым жолы ұзақ жол, оның келешегі мен даму үрдісі көптеген кезеңдерден тұрады. Қалайда, үлкен істі бастауға бір түрткі болады. Нақты айтар болсақ, 1930-1940 жылдары кемеңгер ғалым Қаныш Сәтбаев ғылыми зерттеу институттарының ашылуына көп еңбек сіңірді. Елімізде жаңадан ашылып жатқан институттарға ғалым-мамандар дайындау үшін жоғары оқу орындары ашылды. Соның бірі – Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті.
Адам және жануарлар физиологиясы ғылымының алғашқы қадамы осы университеттің ашылуына байланысты болды. 1938 жылы алғаш адам және жануарлар физиологиясының меңгерушісі, доцент Н.Павлов тағайындалды. Ал 1940-жылдан бастап профессор А.Полосухиннің ғылыми басшылығымен адам денесіндегі зат алмасу үрдістерін зерттеу қолға алынды. Сол кафедрада 1950-1970-і жылдары профессор М.Авазбакиеваның ғылыми жетекшілігімен қан тамырлар физиологиясы жан-жақты және қоршаған ортаның жағдайларымен байланыстырылып зерттелді. Адам және жануарлар физиологиясы кафедрасының доценттері Д.Шпиндлер, Р.Жантлеуова және тағы басқалар бұл салада көп еңбек сіңірді. Оларға қызығып, мен де физиология мәселелерімен айналыса бастадым. Одан бұрын мынаны айта кеткенім жөн шығар. ҚазМУ-дың биология факультетіне оқуға түсуіме сол кездегі ректор Т. Тәжібаев себеп болды. Ол талапкерлердің алдында сөз сөйлеп: «Жуырда КСРО ғылым академиясы мен КСРО ауыл шаруашылығы академиясының біріккен сессиясында биологияның өзекті мәселелері талқыланды. Осыған орай биология ғылымының дамуына үкімет пен партия көп көңіл бөліп отыр. Сондықтан сендердің араларыңнан Мичурин, Вавилов, Сеченов, Павлов іспетті қазақ ғалымдары шыққаны дұрыс» деп, сол кезде болып жатқан ғалымдар арасындағы медицина, генетика мен агробиология мәселелеріне байланысты бүкіл елді дүрліктірген ғылыми дискуссия туралы ой айтып, бізге бағыт-бағдар берді. Менің физиология кафедрасын таңдауыма осы кездесу себеп болған еді.
Атап айтар болсақ, ол кезде биология факультетінде бірнеше ғұлама ғалымдар дәріс берді. Солардың ішінде профессор М.Авазбакиева, Г.Бияшев, Т.Дарқанбаев, Б.Домбровский сынды ұстаздарды ерекше атаған жөн. Әрқайсысы бір төбе еді, олар өз дәрістерінде биология ғылымының өзекті мәселелерін айта отырып, студенттерді қордаланған, әлі шешілмеген мәселелер туралы айтып, қызықтыратын. Біздер сол ұлағатты ғалымдардың лекциясын тыңдап, осы ғылым саласын зерттесек екен деп ынтығып, ғылымға қызығып едік.
Факультетте студенттердің жоғары білім алуымен қатар, тәжірибе зерттеулеріне тікелей қатысып, өз пікірі мен ойларын, тәжірибе нәтижелерін ғылыми конференцияларда баяндап, талқылауға қатысуларына жол ашық болды. Әрине, білімдері әлі толық жетілмеген жастардың құлшынысында күлкілі қызық әрі қолайсыз жағдайлар да болып тұратын.
– Оны да айта кетсеңіз...
– 4-курста оқып жүргенде студенттердің ғылыми конференциясында «И.Сеченов ілімінің философиялық маңызы» деген тақырыпта баяндама жасадым. Баяндамам көпке созылып кетсе керек, мәжіліс төрайымы, доцент Н.Хұсайынова маған «регламенттен шығып кеттіңіз» деп ескерту жасады. Мен «регламенттің» не екенін білмеген соң, сөзімді тоқтатпай әрі қарай жалғастыра бердім. Кейіннен жатақхана студенттері арасында мұны біраз әжуаладық. Жалпы алғанда, сол кездегі факультет студенттерінің білімге, ғылымға ықыласы өте күшті болды. Ұлы Отан соғысы кезінде жөнді білім ала алмаған ауыл жастары Алматыға келіп, білімге шөлін қандырып, ғалым болуға құмар еді. Біздер кітапханадан шықпай, тек өз мамандығымыздан ғана емес, жалпы, биологияның бұрын-соңды жетістіктерін білуге тырысатын едік. Басқа факультеттердің ғылыми конференцияларына барып, тыңдап, әртүрлі талқылауға өз еркімізбен қатысып жүрдік. Еңбегіміз жанып, 1951-1952 оқу жылында біздің кафедраның 3-курс студенттері – мені (Қ.Дүйсембин), Ә.Әлиевті, Н.Маслованы және М.Портнованы Ленинградтағы (қазіргі Санкт-Петербург) И.Павлов атындағы Бүкілодақтық Физиология институтына практикаға жіберді. Сол кездегі ең күшті саналатын физиологиялық зертханаларды көрдік, бос уақытты текке кетірмей, әйгілі Салтыков-Щедрин атындағы кітапханадан И.Сеченовтың, И.Павловтың кітаптарын оқып, көп ғылыми мағлұмат алдық, қаланы аралап, мұражайларын тамашаладық.
– Қазір әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің жанында ғылыми зертхана керек пе? Бұл қаншалықты керек?
– Бұл сауалға бастау үшін әңгімені арыдан бастағаным жөн болар. КСРО-ның тың жерді игеру саясатына байланысты Қазақстан жеріне миллиондаған адам басқа республикалардан лек-легімен келе бастады. Олардың жаңа климаттық өлкеге келіп, жаңа жағдайға бейімделіп, жұмыс істеуі және денсаулығының ауытқуы физиологтарға зерттеудің жаңа міндеттерін тудырды. Осыған орай, «климаттық физиология» деп аталған арнаулы ғылым бағдарламасы қалыптасты. Экологиялық өзгерістердің әсерінен туындайтын бейімделу үрдістерін бақылап, олардың реттелу тетігін зерттеуге тура келді. Тура бейімделу, кері бейімделу кезінде қан құрылымында, жүрек-қан тамырларында, тыныс алу, ас қорыту т.б. жүйелерде болатын өзгерістерді зерттеу қажет болды. Ғылымның бұл саласындағы тәжірибелік жұмыстарды жан-жақты жүргізуге 1965 жылы физиология кафедрасында «Проблемалық зертхананың» ашылуы көп мүмкіншілік тудырды. Бірақ зертхананың ашылуына қаражатты сол кезде Мәскеудегі Жоғары білім министрлігі беретін. Мәселе дау-дамайға айналып, сол кездегі ректорымыз академик Т.Дарқанбаев: «Бұл зертхананың ғылыми зерттеу жұмысының бағдарламасы Ресей мен Украинадан Қазақстанға тың жерді игеруге келген жұмысшылардың салауатты өмір сүруіне тиісті жағдай жасау үшін керек» деп, зертхана қажеттігі заманауи мәселеге байланысты туындап отырғанын дәлелдеп, оның тез ашылуына жол ашты. Аталған зертхананың ғылыми зерттеу бағыты жаңа жағдайдағы адам мен жануарлардың тіршілігіне қажетті көкейтесті мәселе болды. Бұған қоса, өндіріс орындарындағы факторлардың адам денсаулығына әсері мен оның еңбек қабілетін бақылау қажет болды. Мұндай үлкен көлемді жұмысты орындау үшін еліміздің бірнеше облысына экспедиция ұйымдастырылды. Кафедра ғалымдары Р.Жантлеуова, К.Рымжанов, П.Тұлбаев, Н.Торманов, С.Маркеева, Б.Нарбаев, Ж.Нұрғалиев, З.Асқарова, тағы басқалар алдыңғы қатардағы ұстаздар, аспиранттар бұған дейін еш зерттелмеген таулы-шөлді жазықта тұратын тұрғындардың қанының құрамын зерттеп, эритроциттер мен лейкоциттердің және тыныс алу, жүрек-қан тамыр жүйелерінің қызметіндегі жаңалықтарды ашты. Сол ғылыми зерттеулер жүргізу қиын болған кезде кәсіби шыңдалған осы ғалымдардың көбі қазір де білгенін жастарға үйретіп, қажымай еңбек сіңіріп келеді.
1980-1990 жылдары осы зертхана Орталық Азия әскери округінің (ОАӘО) медициналық дәрігерлерімен бірлесіп сарбаздардың денсаулығына қатысты экологиялық жағдайдың әсерін зерттеді. Осыған қатысты бір жайтты айта кетейін. Сол жылдары мен кафедра меңгерушісі және зертхана жетекшісі едім. Есеп беру мәжілісі жүріп жатқан. Сұрақ көп қойылды. Солардың бірі – «Алатаудың баурайында міндетін атқарып жүрген сарбаздардың белсенділігінің төмендеуі немен түсіндіріледі?» деген болды. Сарбаздар маған қарады. Мен қысқаша: «Жазық жерден таулы жерге келген сарбаздар жаңа экологиялық жағдайға тез арада бейімделе қоймайды, ауада оттек жеткіліксіз болғандықтан, организмде гипоксия үрдісі туады да, бұлшық етттердің қызметі нашарлайды, сондықтан адамның белсенділігі төмендейді. Ал белсенділікті арттыру үшін таза ауада жаттығулар жасап, бұлшық еттерді шынықтыру керек» дедім. Менің осы жауабымды естерінде сақтап қалған жігіттер кейін зерттеу жұмысымен барған кезде: «Аға, сіздің айтқандарыңызды еске алып, біз жақсы жаттығып жүрміз, қазір күшіміз алғашқы кездегіден 2-3 есе артты» деп, қуаныштарымен бөлісті.
Ал қазір өркениетті– ХХІ ғасыр. Егеменді ел болғалы жаңғырған өмірдің жаңа талаптарына сай оқу үрдісі де, ғылыми зерттеу жұмысы да жаңа жүйемен, жаңа қарқынмен жүріп жатыр. Бұрынғы ҚазМУ, қазір әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университет (ҚазҰУ) аталды. Жаңа ғимараттар салынып, әрбір факультет жеке баспаналы болды. Технопарк, зертханалар, ғылыми зерттеу институттары шаңырақ көтерді. Біздің факультет «Биология және биотехнология» деп аталып, білім беру үрдісі де, ғылыми зерттеу жұмыстары да жаңа заман талабына сай бағытталып, өндіріс пен ауыл шаруашылығының сұраныстарына, әсіресе, биотехнологиялық және медициналық мәселелерді зерттеуге, жаңа мамандарды дайындауға бағдарлама жасауда. Тәуелсіздік алғаннан бері қазақша оқу бөлімдері ашылып, қазақ жастары ана тілінде дәріс алып жүр. Ал профессор Н.Торманов, доценттер Ж.Нұрғалиев пен А.Мәутенбаев осы салада айтарлықтай өз үлестерін қосты.
– Жаңа заман талабына сай факультетте де заманауи кафедра жасақталған болар. Бұл орайда қандай жұмыстар атқарылып жатыр? 75 жылдығын тойлағалы отырған кафедраның жұмысы да нәтижелі шығар...
– Қазіргі кезде, өркениет талабына сай бұрынғы физиология мен биофизика кафедралары бірігіп, биофизика және биомедицина кафедрасы аталды. Кафедра меңгерушісі өзіміздің түлегіміз, Қазақстан жоғары мектеп ғылымдарының ұлттық ғылым академиясының академигі, биология ғылымдарының докторы, профессор Сұлтан Төлеухановтың басшылығымен білім беру үрдісі де, ғылыми зерттеу жұмысы да жаңа бағдарлама бойынша жүргізіліп жатыр. Кредиттік оқу жүйесі іске асырылды. Тәлім-тәрбие жұмыстарының тиімділігі арттырылды. Медицина-биологиялық іс мамандығы және типтік бағдарлама бойынша кафедрада оқылатын жалпы және арнайы курстардың оқу-әдістемелігі құрастырылды. Бакалавриат, магистратура, РһD-докторантура оқушыларына арналған мемлекеттік тілімізде жазылған оқу-әдістемелік құралдар, оқулықтар мен оқу құралдары баспадан шығарылды. Биофизика, теориялық биология, хронобиология және хрономедицина, жасқа сай физиология, нейробиология кітаптары факультет кітапханасынан орын алып, студенттер мен магистранттарға берілетін болды. Сұлтан Төлеухановтың әрі биофизиканы, әрі физиологияны, әрі хронобиологияны жетік білетінінің пайдасы осындай заманауи талаптарға сай жаңалықтарды енгізуге мүмкіндік берді. Кафедраның ғылыми зерттеу жұмысының бағыты – биофизика, хронофизиология, акупунктура, иммунология, экологиялық физиология, экологиялық биофизика және иммунофизиология ғылымдары тоғысып, зерттеу нәтижелері биологиялық ырғақты ажырату тетіктерін ашуға мүмкіншілік берді. Адам мен жануарлар организмдерінің функциялық күйін бағалаудың хронофизиологиялық әдістемесін жасауға жол ашылды. Мұның теориялық және практикалық маңызы өте зор. Сөйтіп, соңғы жылдары биоырғақтың хроноқұрылымдық параметрін ашып көрсетуге және хроноиммундық үрдістерді зерттеуге көп көңіл бөлініп отыр. Бұрынғы биофизика ғылымының негізін қалаушы, фотобиология саласына үлкен үлес қосқан ғалым, профессор В.Инюшин өзінің жер сілкінісіндегі биоэнергетикалық көрсеткіштері бойынша зерттеу жұмыстарын жалғастыруда.
Кафедра оқу-білім, ғылыми зерттеу жұмыстары бойынша басқа оқу орындарымен ғылыми зерттеу институттарымен тікелей байланысады. Ресей, Украина, Қырғызстан, Канада, Пәкстан, Мысыр, Германия, АҚШ, Израиль, Эквадор, Испания, тағы басқа елдердегі оқу-ғылыми мекемелермен бірлесе отырып күрделі мәселелерді шешуге атсалысып жатыр. Кафедрамызда биофизика, физиология мамандықтары бойынша бакалавлер, магистрлер және РһD-философия докторлары дайындалады.
Кафедраның ғылыми бірлестігі бұрын да Алматыдағы ҰҒА-ның физиология институтымен болған еді. Онда кафедраның филиалы ашылып, студенттер мен аспиранттар ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізетін. Әрі институттың профессорлары Ғ.Ташенов, Қ.Дүйсембин лекция оқып, дәріс жүргізіп, Л.Бөлекбаева, И.Көлбай, М.Мырзахметова, З.Сейдахметова студенттер мен магистранттардың ғылыми жұмыстарына жетекшілік етті. Демек, екі жақты байланыстың арқасында әдістеме-техникалық мүмкіншілік толығырақ пайдаланылып, көптеген күрделі мәселелер шешілді. Мысалы, сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларының физиологиялық жүйені зақымдауын және зиянды әсерге организмнің төзімділігін арттыру тетіктерін іске қосу шаралары іздестірілген еді. Соматикалық және вегетативтік жүйелердің экологиялық жағымсыз әсерден өзгеруінің заңдылығын зерттеп, қарсы сақтану шараларын қарастырып, белсенді заттар гипоксияға, интоксикацияға қарсы амал ретінде қолданылды.Ұлттық бағдарламаға сай адамның салауатты өмір сүруін қамтамасыз ету шаралары іздестірілді. Астма, ми ісігі, қан тамырлары, жүрек, гипогалактия ауруларының алдын алу жолдары және оларды емдеу әдістері жөнінде де ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілді. Ресейдің медицина орталығымен бірлесіп «Қан алмастыруды арттыратын белоктық стабилизаторлар» бағдарламасы бойынша ғарышкерлерді дайындауда қолданылған іс-шаралары арқылы сол тұрақтандырғыштар салауатты өмір сүру бағдарламасын іске асыруға мүмкіндік берді.
– Кафедра ғалымдары алдағы уақытта алдына қандай мақсаттар қойып отыр?
– Президент Н.Назарбаев әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің студенттері мен ұстаздарының алдында сөйлеген сөзінде адам өмірінің белсенді кезеңін ұзарту мәселесіне көңіл бөлу керек екенін айтып, ғалымдардың иммундық жүйенің белсенділігін арттыру жолын іздестіруді жүктеді. Сондықтан университеттің биофизика және биомедицина кафедрасы ҚР ҰҒА-ның адам және жануарлар физиологиясы институтымен бірігіп осы мәселе бойынша ғылыми зерттеу жұмыстарына кірісті. Осыған орай, кафедраның алдына қойылған мақсат – адам және жануарлар организмінің қызмет күйін хронобиология, акупунктура, биофизика және иммунофизиология бойынша арнаулы тәсілдермен бағалап, этиологиясы әртүрлі стресс жағдайларында оларды қалыпқа келтіру. Осы мақсатқа жету үшін алдыңғы буынның үлгісімен қазіргі жас ұстаздар Н.Абылайханова, Л.Гумарова, Л.Бақтыбаева, Г.Сраилова, С.Шарипова және тағы басқалар ғылыми зерттеу жұмысына кірісіп кетті.
Бұл ретте «Елбасының жолдауына сай білім мен ғылым қатар дамуы тиіс. Студенттер, магистранттар мен докторанттар білім алумен қатар, ғылыми жұмыспен айналысуы керек. Ол үшін әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде барлық жағдайлар жасалуда: факультеттерде ғылыми зерттеу институттары ашылды, ондағы зертханалар жаңа ғылыми аспаптармен қамтамасыздандырылып жатыр. Оқу үрдісінің кредиттік технологиясы әрі жоғары білім беруді, әрі сапалы ғылыми жұмыстарын жүргізуді қамтамасыз етіп отыр» деді бұл ретте университет ректоры Ғ.Мұтанов. Сондықтан қазір ректорат пен кафедраның жүргізіп жатқан ұлан-ғайыр іс-шаралары студенттер мен оқытушыларға жаңа жігер беріп, алға басуына толық мүмкіндік тудырып отыр. Демек, кафедра ғалымдары ғылымның дамуына үлкен үлесін қосып жатыр.
– Әңгімеңізге рақмет!
Берік БЕЙСЕНҰЛЫ