"Айқын" республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет

Мемлекет тік тілді нығайтуға атсалысып жатырмыз

Қансейіт ӘБДЕЗҰЛЫ, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың филология факультетінің деканы, профессор

– Жуырда Қазақстан халқы ас­самб­лея­сының жиынында Елбасымыз Қазақ елінің бір­л­ігін, елдігін сақтап тұрған тіл мәселесін кө­терді. Бұл орайда осы салаға мықты маман­дар даярлап, тіл төңірегінде іргелі ойлар айтып жүрген көрнекті ғалым ретінде мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту үшін не істеу ке­рек деп ойлайсыз?

– Елбасымыз дәстүрлі Жолдауында қазақ хал­қы төл тарихымен, ана тілімен Мәңгілік ел болатындығын айтты. «Қазақстан – 2050» стратегиясының түпкі мақсатында Мәңгілік ел идеясы жатыр. Терең түсінген адамға тәуел­сіздігіміздің мәңгілік болуы осынау ұлы идея­мен сабақтас.

Ұстаз, ғалым ретінде де ана тіліміздің қол­­дану аясын кеңейту мақсатында мем­ле­кеттік деңгейде қандай іс-шаралар жасалып жатқанына үнемі баса назар аударамын. Бұл жерде жыл сайын Үкіметтің қолдауымен, Бі­лім және ғылым министрлігінің оқу грант­тарының көпшілігі Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығына бөлінетіндігін айта кеткеніміз жөн болар. Осының өзі – қазақ тілінің ма­ман­дарын даярлауға көп көңіл бөліне­тін­дігінің дәлелі. Әрбір мемлекеттік қызметкер қазақ тілін білуге міндетті. Мемлекеттік қыз­метке тұру үшін «Қазтест» жүйесі енгі­зіл­ді. «Қазтесті» жасауға біздің қазақ тілі ка­-фед­ра­сының мұғалімдері қатысты. Ме­ніңше, «Қазақпен қазақ қазақша сөйлессін!» де­ген Ел­басы ескертуіне байланысты мем­ле­кет­тік тіл мәселесі күн тәртібінен түскен емес.

– ҚазҰУ-ға шетелден келіп оқитын сту­дент­тердің және өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілін мең­геруі қай деңгейде?

– Қара шаңырақтағы филология фа­куль­тетінде қырыққа жуық мұғалім ҚазҰУ-дағы 14 факультетке қазақ тілінен дәріс береді. Жыл сайын қазақ тілінің аясын кеңейтуге ар­налған байқаулар өткізіледі. Бүгінгі таңда қа­зақ тілінде білім алатындардың қатары кө­беюде. Өзге тілде мектеп бітірген басқа ұлт өкілдері бірінші курстан бастап қазақ тілін оқиды. Екі жылдың ішінде қазақ тілін жетік меңгеріп шығады. Университетте студенттер ара­сында өтетін түрлі байқауда өзге ұлттың ба­лалары қазақша өлең айтады, қазақтың ұлт­тық киімін киеді. Ана тілімізде шешен сөй­лейді. Сондықтан бізде қазақ тілін мең­гер­туде күн тәртібінде тұрған мәселе жоқ. Ал өз ұлтымыздың азаматтары туған тілін жетік білмесе, ол ата-анасына, өзіне сын деп ой­лай­мын.

– Биыл оқу ордасының ашылғанына 80 жыл толады. ҚазҰУ-дың жаңа заман талап­та­рына сай жүзеге асырып жатқан жобалары ре­тінде нені айтар едіңіз?

– ҚазҰУ соңғы жылдары халықаралық дең­гейде жақсы нәтижелерге қол жеткізді. Әлемдегі ең үздік 300 топ университеттің құ­ра­мына енді. Орта Азияда осынау 300 үздік оқу орнының қатарына енген бірінші білім ор­дасы.

Мамыр айында университетімізде тұң­ғыш рет Азия университеттері ректор­ла­ры­ның Үшінші форумы өткелі отыр. Бұл форум оқу ордамызды әлемге танытудың жә­не мойын­датудың төте жолы деп есеп­тей­мін. Білім сапасын көтеру, ғылыми жұ­мыс­тар­ды жан­дандыру, халықаралық тәжіри­бе­лердің сәт­ті жүзеге асуы – біз үшін үлкен мақ­­таныш. Ха­лықаралық қауымдастық мойын­дап отыр­ған жетістіктерге жету нәти­же­сінде ҚазҰУ Орталық Азия жоғары оқу орын­дары аясында бірінші болып БҰҰ-ның «Академиялық ықпалдастық» жаһандық бағ­дарламасына қабылданды.

ТМД елдерінің жоғары оқу орындарының ішінен 2012 жылы БҰҰ-ның «Рио+20» жа­һан­дық саммитінде өз секциясын ашқан бір­ден-бір оқу орны. Аталған саммитте Қаз­ҰУ ҚР Президентінің «ХХІ ғасырдағы тұ­рақ­ты дамудың жаһандық энергоэкологиялық ст­ра­тегиясы» және «Жасыл көпір» идеяларын жү­зеге асыру бойынша университеттердің күш-жігерін біріктіретін «Жасыл көпір – ұр­пақ­­тан-ұрпаққа» платформасын құру бас­та­масын көтерді. ТМД университеттері ішінде алғашқылардың бірі болып ҚазҰУ БҰҰ-ның «Академиялық ықпалдастық» бағдар­ла­ма­сы­ның тұрақты даму мәселелері бойыша жаһан­дық хабқа жетекшілік жасады. Со­нымен қатар ҚазҰУ базасында ЮНЕСКО ұсын­ған UNITWIN бағдарламасына сәйкес тұ­рақты даму бойынша ЮНЕСКО-ның Ор­таазиялық аймақтық хабы құрылды. Осының бар­лығы – университеттің ғылымға қосқан үле­сі, сапалы білім арқылы жоғары нәтижеге қол жеткізуі арқылы келген ұжым еңбегінің же­місі. Жыл сайын оқу гранттарын алуда да көш бастап келеміз.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ға еліміздің аса көрнекті ғалымы, академик Ғалымқайыр Мұ­танұлы ректор болып келгелі білім, ғылым са­ласындағы ең үздік тәжірибелер мен озық технологиялар университеттің іс-тәжіри­бе­сіне батыл енгізілуде. Бүкіл ұстаздар еңбе­гі­нің нәтижесі индикативті көрсеткіштер ар­қы­лы бағалануы жұмыс сапасын жаңа биікке кө­терді. Енді әрбір университет оқытушысы өзі­нің білімін тереңдетіп, заманға сай еңбек ет­песе, көшке ілесе алмайды. Соңғы жыл­дары қазақ тілімен қатар «Үштұғырлы тілдің» ая­сында халықаралық талаптарға сай бір­қа­тар пәндер ағылшын тілінде өтеді. Ағылшын тілін меңгеру – заман талабы. Қазір көп тілді меңгерген маманға қоғамда сұраныс көп. Қы­руар еңбектің арқасында қара шаңырақ Ор­та Азияда көш бастап тұр.

– Орта Азияда кітап қорының көптігі жө­ні­нен ең үлкен әл-Фараби кітапханасы ашыл­ды. Жыл сайын Фараби оқулары өтіп тұрады. Екінші ұстаздың құрметіне тағы қандай іс-ша­ралар өткізіледі?

– «Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие ке­рек, тәрбиесіз білім – адамзаттың қас жа­уы» деп әл-Фараби бабамыз айтқандай, сту­дент­тердің оқуымен қатар, тәрбиесіне, жеке тұл­ға болып қалыптасуына ерекше назар ау­­­дарамыз. Жаңа жобалар, идеяларды іске асыру­да ҚазҰУ-дың студенттері елімізге үлгі көр­сетіп отыр. Барша студент қауымы оқуы тиіс «Жүз кітап» жобасын жасадық. «Жүз кі­тап» символикалық мағына, мүмкін, сту­дент­тер екі жүз кітап оқитын болар. Бұл – ұлт­тық идея. Студенттік жылдары әр бала өз ма­мандығына қатысты жүз кітап оқуы керек. Ұлт ұстазы Абай Құнанбайұлынан бастап, бү­кіл тарихымыз бен әдебиетіміз, мәде­ние­тімізді түгендейтін көркем әдебиеттерді жүз кітаптың тізіміне кіргіздік. Сонымен қатар шет­елдің үздік әдебиет жауһарларын да қос­тық. Жүз кітап идеясын бүкіл Қазақстанның студенттері қолдады. Біздің мақсат – жас­тар­ға бағыт-бағдар беру, жол сілтеу.

Сонымен қатар жақында «Айналаңды нұр­ландыр» атты бағдарлама қабылданды. Бас­ты мақсаты – студентке адамгершілік, кі­сі­лік, рухани жағынан жетілу жолында ру­хани қолдау көрсету. Мәселен, қазір мамыр айында өтетін ҚазҰУ-дың сексен жылдығына орай әл-Фараби оқулары басталды. Пост­кеңес­тік елдердің ішінде тұңғыш рет кітап қо­ры екі миллионнан астам әл-Фараби кі­тап­ханасы ашылды. Қазақтың бетке ұстары Ол­жас Сүлейменов бастаған бір топ зиялы қауым тұсауын кесті. Мерейтойға орай Фа­ра­би оқулары басталды. Фараби бабамыздың ғылымның әр саласында қолтаңбасы бар. Ғы­лым мен білімнің дамуына қосқан үлесі ұшан-теңіз. Сондықтан факультеттер ара­сын­да әл-Фараби бабамыздың мол мұрасын әр қырынан таныту, насихаттау үшін Фараби оқулары өтіп жатыр. Ғылымның барлық са­ла­сындағы мұрасымен жете танысу, бүгінгі жас­­тарға насихаттау арқылы баға жетпес ең­бегін келешек ұрпаққа табыстай аламыз.

– Болашақта филология факультетінің жұ­­мысын одан әрі қарай жандандыру мақса­тын­да қандай жаңа жоспарлар жүзеге асы­ры­лады?

– Бүгінгі таңда Қазақ тілі факультетінде қос диплом беру қолға алынды. Бізде орыс ті­лі мен орыс әдебиетінің магистранттары Ре­сейдің Халықтар достығы университетінде бір жыл оқып келеді. Әрі ҚазҰУ-дың, әрі Ре­сейдің Халықтар достығы университетінің, яғни қос диплом алады. Сондай-ақ Ан­ка­ра­ның Гази университетімен келісімшарт жа­сау­ды қарастырып жатырмыз. Былтыр Түр­кия­дан 12 студент бізде үш ай оқып кетті. Біз­ге түркітілдестердің ішінде ең жақыны – тү­рік тілі. Қазақ филологиясында оқығандар әрі түрік тілін де меңгеріп шығады. Екі мем­лекеттің дипломын алады. Біздің ма­гист­рант­тар 3-6 ай АҚШ, Еуропа, Түркия, Ресей­дің ең таңдаулы университеттерінде өз ма­ман­дығы бойынша іс-тәжірибеден өтеді. Шет­елдің профессорлары ҚазҰУ-ға келіп лек­ция оқиды. Қазіргі уақытта Польша, Ыстамбұл мемлекеттік университетінің, Ан­ка­раның Гази университетінің профес­сор­лары ҚазҰУ-да өз пәндері бойынша сабақ беріп жатыр. Қазақ тілі кафедрасының мең­герушісі, профессор Алуа Темірболат Мәскеу мемлекеттік университетінде Әдебиет тео­риясы бойынша лекция оқып қайтты. Орыс пен қазақ әдебиеттану саласының байла­ны­сын көптен бері зерттеп жүрген ғалым бол­ған­дықтан, Мәскеуге арнайы шақыртты.

Бітіруші студенттер әлемнің кез келген елін­де қажетті кадр болуы керек. Ана тілімен қа­тар ағылшын тілін де терең білуі керек. Әлем­нің жетекші оқу орындарымен тәжірибе ал­масу студенттердің білім көкжиегін кеңей­туде маңызы өте зор.

– Сексен жылдық мерейтой қарсаңында оқу орнының өткенін бүгінгі студенттерге на­си­хаттау мақсатында қандай жұмыстар жа­са­лып жатыр?

– Өткенсіз келешек жоқ. Тарихы тереңде жат­қан қара шаңырақта қазақтың жақсылары мен жайсаңдары еңбек еткен. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов 30 жылдай, Зейнолла Қаб­до­лов жарты ғасырға жуық сабақ берген. Бізде Алаш арыстарының қолтаңбасы қалған та­рихи мектеп, бай дәстүр бар. Ғұлама ғалым Әл­кей Марғұлан, Мұхамеджан Қаратаевтан бас­тап, кеше өмірден озған академик Рымғали Нұрғали ақсақалға дейін, оның арғы жағында Нығмет Сауранбаев, Мәулен Балақаев, түрколог-ғалым Алтай Аманжоловтар сабақ бер­ген. Қазір сол ұлағатты ұстаздардың көзін көр­ген, лекциясын тыңдаған шәкірттер са­бақ береді. Ғасырлар бойы осы дәстүр бізде ұр­пақтан-ұрпаққа сақталып келеді. Жыл сайын гранттың иегері атанған 100 баланың жетпісі ҚазҰУ-ды таңдау себебі де сон­дық­тан. Сексен жылдықтың қарсаңында оқу ор­­­нының негізін қалап, бүкіл ғұмырын шә­кірт тәрбиелеуге арнаған атақты ғалымд­ар­дың орасан еңбегін насихаттауда түрлі іс-ша­ралар жасалуда. Зейнолла Қабдолов, Рым­ғали Нұрғали оқулары тұрақты өтіп тұрады.

Сонымен қатар «Өнегелі өмір» серия­сы­мен ұстаздарымыздың өнегесін сөз ететін ба­с­ылым «Қазақ университеті» баспасынан же­ке кітап болып жарық көріп жатыр. Мұх­тар Әуезов, Қалижан Бекхожин, Бейсенбай Кенжебаев, Ермұхан Бекмаханов, сондай-ақ ара­мызда еңбек етіп жүрген көрнекті ұстаздар Сұл­тан Сартаев, Тұрсынбек Кәкішұлы аға­ларымызға арналған кітаптар да жарық көрді. Біріншіден, «Өнегелі өмірді» ҚазҰУ-дың сту­денттері оқиды. Екіншіден, Қазақстанның бар­лық оқу орындарына таралады. ҚазҰУ-дың негізін қалап, дамуына, осындай биік дә­режеге жетуіне, өркендеуіне үлес қосқан ға­лымдарды ғана шығаруды мақсат еттік.

– «Өнегелі өмір» арнайы пән ретінде оқы­ты­ла ма?

– Біздің факультетте арнайы абайтану, әуе­зов­тану пәндері көп жылдан бері оқы­тылып келеді. Енді Абайдың кемел адам ту­ралы ілімін тереңдетіп оқытатын таңдау пә­н­ін университет көлемінде жүргізсек деген мақ­сатымыз бар. Себебі Фараби ілімі, Абай ілімі іштей сабақтас, бір-бірін байытатын, то­лықтыратын тұтас дүние деп есептейміз. Әл-Фараби студенттің ойлау көкжиегін әлемдік деңгейге алып шықса, ал Абай ілімі күллі қазақ елінің рухани болмысына үңіл­ді­реді. Абайдың қанша уақыт өтсе де құн­ды­лы­ғы арта түсетін қара сөздері, өлеңдері мен поэ­малары қазақтың бойындағы барлық жақ­сы қасиеттерін танытуда ерекше маңыз­ды. Абайтану – қазақ тарихының, салт-дәс­түрінің, рухани мәдениетінің алтын өзегі. Шет­елден келген студенттер Абайды оқу ар­қы­лы ұлтымыздың салт-дәстүрін, мәде­ние­тін, әдебиетін таниды. Абайдың ілімі – қа­зақ қоғамында ешқашанда құндылығын тө­мендетпейтін асыл қазына.

– Студенттердің сапалы білім алумен қатар әлеу­меттік жағдайын жақсарту мәселесіне қан­шалықты көңіл бөлінуде?

– Студенттердің әлеуметтік, тұрмыстық жағ­дайын жақсарту үшін «Бір терезе» бағы­ты­мен жұмыс жасайтын студенттер орталығы ашыл­ды. Тіркелуден бастап құжат алуға дейін­гі қызметтің барлығы бір жерге шоғыр­ланған. Енді студенттер бұрынғыдай есіктен-есікке сабылып, табалдырық тоздырмайды.

Ерекше айта кетерлік жайт, болашақта уни­верситет жанынан «Нұрлы қалашық» са­лынады. Студенттердің білім алуына, ғы­лым­мен айналысуына жан-жақты жағдай жа­салады. Сеул университетімен бірігіп сту­дент­тік емхана бой көтереді. Студенттерімізге бір қалашықта білім алып, емделіп, спортпен шұғылдануға барлық жағдай жасалады.

Сонымен қатар спорт кешені, бассейн салу жоспарланып отыр. Ректорымыз Елба­сы­ның қабылдауында болғанда осындай үл­кен жұмыстардың жасалатынын айтты. Жас­тардың келешегі үшін жасалып жатқан жо­баларды Елбасымыз ерекше қолдап отыр.

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан Майра ЖАНЫСБАЙ