Кемел Тоқаев шығармаларындағы шындық пен шеберлік
Түрлі кезеңдерде билік құрған идеялардың ауысуын, өмірдің өзгерісін, қоғамның дамуын, әр заманның шындығын бейнелеп, кешегі мен бүгінгіні салыстыруға мүмкіндік беретін әдебиеттің ерекше қасиеті бар. Кеңестік кезеңді тым идеализациялап, сол құрылымды жаппай көкке көтере мақтау, кемшіліктерін елемеу ел арасында белең алған қазіргі шақта қазақтың қарымды қаламгері Кемел Тоқаев шығармаларын оқуға кеңес беруге болады.
«Қазақ детективінің атасы» атанып кеткен Кемел Тоқаев өз шығармаларында қоғамның көлеңкелі тұсын, елге зорлық-зомбылықпен, ұйымдаса жасаған қандықол қылмыстарды көрсетіп, оларды ашуға бар күшін, ақылы мен интеллектін жұмсайтын, байқағыш, сергек те сезімтал, бірінің өмірін бірі құтқаруға дайын Талғат Майлыбаев пен Кузьменко секілді екі дос тергеуші адамдардың образын сомдады. Олар «Сарғабанда болған оқиғада» заңсыз алтын сатушылар бандасын әшкерелесе, «Тасқын» повесінде жоғалды деп арыз жазылған адамды іздестіреді. «Көшкен үйдің қонысы қайда?» шығармасында алыпсатарлар мен дүкен тонаушыларды, кісі өлтірушілерді ұстап, жазалайды.
Жазушы шығармаларының көбі детектив жанрының заңдылықтарына сай, бірден қылмыстың жасалуымен басталып, оқырманды қызықтырып алып кетеді де, соңына дейін интрига күшейіп, өрбіп, ақыры заңды шешімін тауып, әшкере болады. Жазушы қай шығармасында болсын кішкентай детальдарды шебер ойнатады. Мәселен, сюжеті Талдықорған облысында өтетін «Сарғабанда болған оқиға» повесінде қарапайым адамдар аса зер сала қоймаған, тіпті кейбір милиция қызметкерлері де «мылқау дала» деп назар аудармаған жайттарды ізкесушілер сөйлетіп, ілік етеді. Милиция мойоры Талғат оқиға болған жерден, бірінің үстіне бірі түскен малдың, адам іздерінің арасынан таяқ батқан шұқырларды тауып, фактілерді жинақтап, адам өлтірушінің бір аяғы жоқ, күпшектей ағаш аяқпен жүретін, бату тереңдігіне қарап, оның салмағы 85-90 келідей кесек, ірі денелі екенін, жеңіл протез кимегеніне қарап, оның жас емес, қарт әрі пайдакүнем деп пайымдайды. Осындай логикалық ойдан шыққан қызықты түйіндер шығарма соңына дейін оқырманды жетелеп, қорытындының дұрыстығына таңғалдырып, бас шайқатады. Айдалада қой бағып жүрген қойшыны өлтірген адамды табу – қиынның қиыны, алайда оны өлтіру тәсіліне қарай, азаптап, жанды жерлеріне тиетін тәсілдерді қолданғанына қарап, тергеушілер мұны жасаған адамның медицинадан хабары бар әрі қойшыдан бір деректі білмек болған деп топшылайды. Қылмыскерлер де ақымақ емес, олар да өз ізін жасырмақ болып, неше түрлі айла-шарғы жасап, жазықсызға кінә артуға, кейде тергеушілерге жала жабуға ұмтылады. Бірақ осы жерде тергеушілердің қисынды, дедукциялық ойлауы әрқашан көмекке келіп, ақ пен қараны айыруға сеп болғаны оқырманды сүйсінтеді.
Суреткер тілін әсемдеп, түрлі көркемдеуіш құралдарды молынан пайдаланады десек, асыра айтқандық болар. Дегенмен К.Тоқаевтың стиліне тән ерекшелік – кейіпкердің әлеуметтік рөлін нанымды сомдауында, жанды портретін жасап, әрекет ету мотивтерін иландыра суреттеуінде. Оның прозасындағы символдар әрқашан заттық әлемінен табиғи көрініс тауып отырады. Мәселен, қара жамылып отырған үйге кіргенде «Гүлсара тұтас қара киім киіп, басына қара орамал жамылыпты. Талғаттар үйге кіргенде шәлісімен бетін көлегейлеп, теріс бұрыла отырып, ұзақ жылады» десе, ал оларға жақын, жанашыр адамдардың үйін «Еденге сырмақ төсеп тастапты. Ақ киізге қызыл барқытты мүйіздеп ойып, сары жібек жіппен әдіптеген. Шам жарығымен жайнап, көздің жауын алады. Үстіне жата қалып аунағың келеді» деп, сол үйдің мамыражай ауанын, кейіпкерге әсерін бейнелеп жеткізеді.
«Көшкен үйдің қонысы қайда?» деген атауының өзінде жұмбағы бар, сюжеті Жамбыл облысында өтетін шығармасында масайған адамның өң мен түс арасындағы талықсу сәтін шебер жеткізген. Оған төнген қауіпті де табиғатпен шендестіре «Осы сәтте қалқыған айдың қара таңбасына қыбырлап жан біткендей болды. Бара-бара ұлғайып барады. Міне, жақындап та қалды. Сөйткенде терезені кернеп, біреу аттап өтті. ... Жылымшы жас қанның иісі келді. Бұдан кейін ол еш нәрсені сезбеді. Бұл соңғы тыныс еді... Құбыжық көлеңке тастаған, толған ай, қанды кештің куәсі болудан тайсалғандай қоңыр бұлт арасына кіріп бара жатты», – деп жазады.
Ауыл-үй арасында тіпті миға сыймайтын, үрейлі, қорқынышты әңгімелер, ауыздан-ауызға таралып айтылатыны рас. Жазушы осындай фольклордық дәстүрге сай, «Қара мысық», «Қобызшы шал» туралы дақпырт әңгімелерді оқырманның мәтінге әуестігін арттыру үшін шығарма поэтикасына сәтті енгізеді. Тергеушілер болса мұндай аңыздарды таратушылар өз қылмысын жасырып, халық арасында үрей туғызу, шатастыру секілді белгілі бір мақсат-мүддені көздеп әрекет еткенін анықтайды.
Жазушы шығармаларында тартыс ашкөздік пен ынсап, тойымсыздық пен қанағат, немқұрайдылық пен жұмысқа адалдық, рақат пен азап, арсыздық пен ұят, жеке бас мүддесі мен қоғам игілігі арасында өрбіп, психологиялық, әлеуметтік жайттармен астасып отырады. Осы тартыстардан кеңестік кезеңнің шындығын, заңдарын, сол кездегі қоғамдық түсінікті көреміз. Мәселен, алыпсатарлықпен айналысушыларды еңбексіз жеңіл нәпақа табушылар деп күрессе, бүгінгі нарық заманында ол заңды болып есептеледі, дегенмен алыпсатарлық өнімнің бағасын еселеп қымбаттатып, тұтынушыға залалын тигізіп отырғаны да жасырын емес. Немесе қазіргі батыстық полицейлер мен құтқарушылардың өміріне арналған фильмдерде кейіпкердің жұмысбастылығы соншалық – тіпті отбасын да ұмытып кетіп, конфликт сол арадан туындап жатады. Осындай жайттар К.Тоқаевтың 1957-58 жылдары жазылған шығармаларынан да көрініс табады. Детектив жанрының заңдылығына сай, әрине, зұлымдықты жақсылық, айуандықты адамдық, көргенсіздікті ар-намыс жеңіп отырады. Осындай адамгершілік заңдарын астарлы түрде насихат еткен К.Тоқаев шығармалары құнды әрі өміршең.
Еркінгүл СОЛТАНАЕВА,
ф.ғ.к., аға оқытушы
