Альмира ҚҰСТЫБАЕВА: Арманым – ми институтын ашу

Ғалым ғылымға шынайы құштар болған кезде ең батыл жобаларды шалқар шабытпен орындай алады. Өйткені адам бойындағы құштарлық түбі тәуір нәтижеге жет­кіз­бей қоймайды. Бұл өмірде дәлелденген жағдай. Әл-Фара­би атындағы Қазақ ұлттық университеті биология және биотехнология факультетінің Биофизика, биоме­ди­цина және нейроғылым кафедрасының меңгерушісі Әлмира Құстыбаева өзінің әу бастағы арманы – Ког­ни­тивтік нейроғылым орталығын ашты. «Нейроғылым – әрі күрделі, әрі нәзік сала. Ғалымнан аса сезімталдық пен жинақылықты талап етеді. Біздің мамандық қалт кетуді көтермейді», – дейді бізбен әңгімесінде Әлмира Құсты­баева. Профессор бүгінде ми және адам санасының сан қырлы мүмкіндігін тану ізденісін тереңдетіп, еліміз үшін тың сала – нейроғылымды дамытуда. 

Әлмира Мэлсқызы бала кезі­нен ғалым болуды армандаған әрі өзін басқа салада елестетіп те көрмеген. Тек ғылыммен бет­пе-бет келіп, таңдау құқығы бе­ріл­генде аздап жүрексінген. Өйт­кені мектеп қабырғасында жүр­геннен өзінің жақсы көрген математикасына көңілі бұрып тұр. Кішкентайынан есеп-қисапқа ынтық еді, кейін оқушы кезінде пән бойынша олимпиадаларда талай жеңіс тұғырына көтерілгені бар. «Осылай әрі-сәрі күйде жүргенде медицина ғылымының докторы дәрежесіндегі ағамның: «Биологияны меңгер. Бұл салада атқарылатын жұмыс өте көп. Математикалық қабілет-қары­мың­ды биологияда қолданасың», – деген ақыл-кеңесін тыңдадым. Ниетім оң болып қателеспеппін. Нәтижесінде ҚазҰУ-дың биология факультетіне оқуға түсіп, био­фи­зика мамандығын таңдадым. Про­фессор Замира Бияшева мені миды зерттеу әдістерімен ерек­ше баурап алды», – дейді зер­делі ғалым. Университетті та­мам­даған соң, Әлмира Мэлсқызы 1994 жылы Мәскеудегі халықтар достығы институтында Н.А.Агад­жа­нянның жетекшілігімен канди­дат­тық диссертация қорғады.

Оның әу бастағы матема­ти­каға деген сүйіспеншілігі нейро­ғы­лыммен айналысқан кезде кө­мекке келді. Осы бағытты жетіл­діру ойы 2003 жылы ҚР Президентінің гранты бойынша Турку қаласындағы (Финляндия) Когнитивті нейроғылым орта­лы­ғында жас ғалымдарға арналған тағылымдамадан бастау алды. Дәл сол кезде Қазақстанда ұқсас орталықты ашу идеясы пайда болып, ол бірнеше жыл өткен соң ҚазҰУ-да жүзеге асты. Одан кейін өмір жолындағы JFDP (АҚШ), TEMPUS (Ұлыбритания), Fulbright (АҚШ) және басқа да гранттар бойынша ғылыми тағылым­да­ма­лар ғалымның ми функцияларын интегративті әдіс тұрғысынан зерт­теу бойынша көзқарасы мен ұс­танымын қалыптастырды. Цин­ци­ннати университетінің (АҚШ) Психиатрия және мінез-құлық нейрологиясы кафедрасы жа­нын­дағы Нейроимиджинг орта­лы­ғында өткен постдок­то­ран­тура мен ғылыми жұмыс тә­жі­рибесі де Әл­мира Мэлс­қы­зы үшін маңызды кезең болды. Осының бәрі ми сигналдарын талдау саласының маманы болуға, функционалды маг­нит­тік-резонанстық томо­гра­фия әдісін игеруге, қалыпты және бұзылған эмоционалды күй мен когнитивті бақылау бойынша зерттеулер жүргізуге мүмкіндік берді, тіпті даңғыл жол ашты десек, артық айтқандық емес.

«Өмір жолымда М.Познер, Дж. Маттьюс, Ю.Александров, Дж. Элиассен, Дж. Дункан сынды танымал тұлғаларды кездестірдім және олардың мамандыққа деген сүйіспеншілігі маған ерекше әсер етті. Нейроғылым – бұл ғылыми зерттеулердің таңғажайып сар­қыл­­майтын саласы. Мысалы, біздің миымыз ақыл-ой әрекетін қалай қамтамасыз етеді, сана дегеніміз не, оның нейро­физио­логиялық механизмдері қандай, миымыз ақпаратты қалай код­тай­ды, ми сигналдары арқылы біздің ойлау жүйемізді түсінуге бола ма деген сұрақтарға үнемі жауап іздейді», – дейді ғалым.

«Қазір мен Қазақстанда ней­ро­ғылымды дамытуға бар күш-жіге­рімді жұмсаудамын. Шәкірт­те­рім М.Жолдасова, А.Қам­­за­новамен бірге Когни­тив­тік нейроғылым ор­талығын құр­дық, – деп әңгі­ме­сін жалғастырды Әлмира Мэлс­қызы. – Бұл салада интегративті ойлау қабілеті бар мамандардың аса қажет екенін түсіне отырып, «Нейроғылым» ма­ман­дығын үш деңгейде: бака­лав­риат, магис­тра­тура және док­то­ран­турада ашуды ұйғардық. Нейроғылымға қадам басқан алғашқы студент­терге қарап-ақ, олардың біздің ісімізді жалғас­ты­рушы екеніне қуа­намын. Ней­ро­ғы­лымдағы ке­лешек тамаша зерт­теулерге жол ашып, ерен еңбек етіп, тер төгіп жатқанымыз бекер болмауға тиіс. Шынында да, қай салада болсын алғашқы қадам жасау­шыларға әрқашан қиынырақ. Қазақстанда алғаш рет атақты академик Серік Ақ­шо­лақовтың жетекшілігімен Ұлттық нейро­хирургия орталығының ба­за­сында функционалдық маг­ниттік-резонанстық сканерлеуді қол­­данысқа енгізгенімізді мақ­тан тұтамын. Енді біз бұл әдісті ми ісігі сырқатымен ауыратын нау­­қас­тар үшін мидың ког­нитивті фун­кцияларын картаға түсіруге қолданамыз. Бұл ми­дың жұмыс істеу құпияларын ашатын зерт­теу­дің жаңа түрінің бастамасы».

Ғалымның пайымынша, Қа­зақ­станда нейроғылымды да­мытуға алғашқы қадам жасалды. Оның негізгі діңгегі қаланып, әдіс­темелік кешені енгізілді. Сөй­тіп, әлемдік деңгейде іргелі зерт­теулерді жүргізу қажет екені дә­лелденді.

Бүгінгі біздің кейіпкеріміз Әл­мира Құстыбаеваның отандық ғы­лымның дамуына қосқан үле­сін мемлекет жоғары бағалады: көр­некті ғалым Қазақстан Рес­пуб­ликасының ғылымын дамы­ту­дағы елеулі қызметі ескеріліп, «Ерен еңбегі үшін», «ЖОО-ның үз­дік оқытушысы – 2019» медаль­дарымен марапатталды.

«Менің ендігі басты мақсатым мен арманым – ми институтын ашу. Мұндай институт Қазақ­стан­да жоқ. Әлемдік қор көздерінен миды зерттеуге қатысты халық­ара­лық қаржыландыру тәсілін тар­туға қабілетті ғылыми құ­ры­лым құрудың алғышарттары бізде бар. Қоғамның нейроғылымға деген қызығушылығы артып ке­леді. Өйткені әркім өзінің, тіпті басқа біреудің сана-сезімін, мінез-құлқын тереңірек түсінуге, эмоционалдық күйді реттеуге, қабілет-қарымын дамытуға және ойлау жүйесін оңтайландыруға мүдделі», – деп қорытындылады ғалым әңгімесін.

Света ӘБІЛҒАЗЫҚЫЗЫ