Әкім Тарази шығармаларындағы күрес

Адамға араша түсу, әлсізді залымның қорлығынан қор­ғау, жәбір көргеннің сөзін сөйлеу тек соттың ғана емес, қо­лына қалам ұстаған әрбір қаламгердің де миссиясы іспетті екенін Әкім Тарази шығармаларын оқи отырып байқайсыз. Жазушының қай шығармасын алсақ та, ұдайы, тоқ­таусыз жүріп жатқан тартыс, күрес, арпалыс. Кейде қа­зақы ауылдардағы салт-санадағы сорақылықтармен, кейде қатып қалған қасаң қағидалармен, кейде көңілге сый­майтын пікірлермен, кейде ұлттық мінездегі дерт­термен, кейде тіпті адамзат қоғамында ойып орын алған қате түсініктермен күрес. 

1988 жылы жазылған «Қорқау жұлдыз» романы осындай меңі­реу тобырға, қасаң жүйеге қар­сы шыққан жалғыздардың дра­ма­лық күресіне арналған шы­ғарма. Бір қарағанда бас кейіп­кері жас, әдемі, сүйікті ма­мандығы бар, ақшадан еш тар­лық көрмеген мұғалім қыз Ли­маның өзін-өзі өртеуіне ешбір себеп жоқ секілді. Бірақ жа­зу­шы адам жанына терең үңілтіп, өз-өзіне қол жұмсауға итер­ме­лейтін әлеуметтік, психо­ло­гиялық жайттар мен типтердің ықпалын детальдар арқылы шынайы суреттегенде еріксіз иланасыз.

Шығармадағы тартыс өте ше­­бер ұйымдастырылған. Проб­­­леманың рухани-адам­гершілік аспектісінде «то­бы­р­­лық сана» мен «мәдени ақ­сүйек­­тік» қарама-қарсы қо­­­­йы­лады. Елден ерекше жөн ай­тып, дұрыс ойланатын адам­ның дұрыс сөзін, әрекетін қате деп тауып, бұрмалап, жабылып, жалғыз өзіне түрлі қысым жа­сау, айыптау, жалған жала жабу, қорқау қасқырша талап, шет­тету, «ақыл жоқ көпке», тобырға тән сипат екені әу бастан бел­гілі. Мұндай кезде көпке қарсы тұрып, әділдікті жақтау қиын­ның қиыны. Оның үстіне таразы басында Лиманың өз отбасы, яғни жолдасы мен қайын жұрты кіріп тұрса, бұл шығармада драмалық жағдаятты қиындата түсіретін, эстетикалық уа­йым­ды арттыратын жайт. Әділдікті жақ­таса, өз отбасын қара­ла­ға­ны болады, ал отбасыныкін дұ­рыс десе, онда әділдікті өл­ті­реді. Қайтпек керек? Ары, жаны таза Лиманың бар кінәсі – әділ­дікті жақтауы, жалған сөйлей алмауы, ақты жақ­тап, жалғызға пана болуға ұмтылуы Лима мен жолдасының арасындағы кон­флик­тіні ушықтыра түседі.

Лиманың жанын азапқа салып, оның бойынан жаңа са­на­ның, жаңа түсініктің оянуына себепші болатын күрескер жан – ауылдық мұғалім Тұңғатар. Ол мық­ты ұстаздық дарыны бар, қазіргі тілмен айтсақ, нағыз креа­тивті ұстаз. Мәселенің мә­нін терең ойланатын, сондықтан да ізденгіш, өз бетінше шешім қабылдай алатын, сол шешім­дер үшін жауап беруге дайын күрескер жан. Алайда мектеп басшылығына бұл қасиеттер ке­рек емес. Оларға соңғы нәти­же емес, яғни баланың пәнді (орыс тілін) меңгеріп шыққаны емес, оларға мұғалімнің бағ­дар­ламадан ауытқымағаны, жоғарыдан сызылып, жаттал­ған-тапталған жолмен жүргені ке­рек, нәтиже бермесе де, түр­лі ережелер мен теориялық ма­те­риалдың өтілгені керек. Тұң­ғатар өзінің сыни тұрғыдан сараптай алу қабілеті арқылы өз әдістемесін ұсынып, бала­лар­ды орысша түсініп, сөйлей алуға баулиды. Осы жерден жа­зушы Әкім Тарази шы­ғар­ма­ла­рын­дағы «кассандралық бас­тау», яғни болашақты бол­жай алу қасиеті айқын көрінеді. Жа­зушы сонау 1988 жылы жа­зыл­ған шығармасында қазіргі жа­ңар­тылған білім беру бағ­дар­ламасында енгізілген не­гізгі (әлі де таласты) прин­цип­тердің бірі, яғни теориялық ұғым-түсініктерсіз тілді мең­герту, коммуникация жасауды үй­рету секілді идеялық сугес­сия­ны ұсынған.

Ал мәселенің символдық ас­та­рына үңілсек, Тұңғатар обра­зы арқылы бүкіл бір жүйеге наразылық, яғни кеңестік кезең идеал тұтқан, жүр десе жүретін, тұр десе тұратын «тәртіпті адам­ға», стандартты ойлаудан аса алмайтын адам тұлғасына наразылық тұр. Менікі дұрыс деп, өзге пікірге құлақ аспайтын жүйе – жылт еткен жарықты жұ­тып қоятын алып қорқау жұлдыз секілді екені тұспалдап бе­рілген. Бұл жағынан келгенде «Қор­қау жұлдыз» романының ке­ңестік жүйені сынға алатын Д.Оруэлдің «Мал қора», К.Вон­негут­тың «Гаррисон Берд­же­рон» шығармаларымен ойы өзек­тес. Онда кеңестік кезеңнің кем­шіліктері, күштеп теңестіру идеясы көрсетіліп, аллегория арқылы сатиралық, фантас­ти­калық түрде сынға алынса, ал Ә.Тарази романында өзіндік ерекшелігі жоқ, стандартты адам мәселесі, жүйенің, уақыт­тың кереғарлығы ретінде реа­лис­тік әдіспен көрсетілген.

Лиманың жары Арасанбай пси­хологиялық тұрғыдан улы (ток­сичный) жан. Оның істеген әре­кеттері жымысқы, ол мә­селенің бетін ашып айтып, ашық сөйлесуге, талқылауға ойы жетпейтін, тіпті еркекше әре­кет етуге батпайтын жан. Сон­дықтан да психологиялық қысым көрсетудің шебері. Бөл­месіне тығылған Лимаға араз­да­сып, неше түн бойына жүй­ке­сіне тиіп, есіктің түбін тыр­на­лап, тықырлатып, мияу­лап мазасын алады. Есік ашқан Лиманы ашық айыптап, ұрып жібермейді де, тек шымшылап, жанына батырып қорлайды. Тұңғатарға да түрлі қитұр­қы­лықтар жасап, жалған жала ұйым­дастырады. Сотқа сүй­рейді. Осынша қысымға, әділ­діктің жеңіліп, зұлымдықтың жеңіп жатқанына шыдамаған Лима өзіне-өзі қол жұмсауға мәж­бүр болады. Әрине, Лима өзін-өзі өлтірген жоқ. Оған мо­ральдық зорлық жасау арқылы өзін-өзі өлтіруге итермеледі деу­ге болады.

Әкім Таразидің қалыпқа сыя бермейтін кейіпкерлері («Қы­зыл шаш қатын» әңгімесіндегі анасын жарып өлтірген бала, «Жаза» романындағы жары мен балаларын өлтірген әке, «Қор­қау жұлдыз» романындағы күйі­ніп өзін-өзі өртейтін әйел, бар­лығы да) күнделікті елді дүр­ліктіретін жаңалықтарда мен­мұндалайтын бүгінгі күннің кейіпкерлері секілді. Жазушы шығармаларында осындай сұм­дық жайттардың әлеу­мет­тік, психологиялық астарын ақы­рындап, сақтықпен, байыппен, мәселенің мәнін үлкен байқа­ғыш­тықпен ашып көрсетіп, бо­ла­­шаққа ескерту жасай­тындай.

Дегенмен қаншама қор­лық­тың құрбандары болса да, жа­зушы соларға әрқашан араша болып, күрескерлердің жарқын идеясының өлмеуіне болысып отырады. Романның «Сенің қа­сі­ретің – менің қасіретім, Ли­ма!» деп жанашырлықпен аяқ­талуы да сондықтан.

Еркінгүл СОЛТАНАЕВА,

Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасының аға оқытушысы, ф.ғ.к.