Ғылымның сардары

Ғұмырының 75 жылдық асу-белесінен асып жатқан, химия ғылым­да­ры­ның докторы, про­фес­сор Әбілов Жарыл­қасын Әбдуахитұлының бойынан ұстазға тән қасиеттердің бәрін табуға болады. 

Жарылқасын Әбдуахитұлы 1971 жылы ҚазМУ-дың химия фа­куль­тетін тамамдап, сол жылы физикалық химия кафедрасында еңбек жолын бастады. 1974 жылы ол кезде жаңадан ашылып жатқан коллоидтық химия кафедрасының жас меңгерушісі Қ.Мұсабековтың шақыруымен ассистент қыз­ме­тіне тағайындалды. Про­фессор Қ.Мұсабековтың жетекшілігімен Ж.Әбілов синтетикалық поли­элек­тролиттер (СПЭ) мен кіші мо­лекулалы беттік-активті зат­тар­дың (БАЗ) комплекс түзуі бо­йынша зерттеулер жүргізді.

1996 жылдан бастап профес­сор Ж.Әбіловтың ғылыми қызметі химияның өзекті саласы – Қа­зақ­станның жабайы өсетін шикі­заты негізінде биологиялық белсенді заттарды, олардың негізінде фи­то­препараттарды жасаумен бай­ла­нысты болды. 20 жылдам астам уақыт бойына Ж.Әбілов синте­ти­калық және табиғи сорбенттерге дәрілік препараттарды иммо­би­ли­зациялау бойынша қарқынды зерттеулер жүргізуде. Бірлескен авторлықта клиникалық сынақ­тар­дан сәтті өткен, патенттелген, ҚР-да тіркелген және ҚР ДСМ түрлі дәрілік формалар түрінде өнеркәсіптік шығаруға ұсынған қазақстандық өсімдіктерден ісік­ке қарсы, бактерицидтік, жа­ра­ны емдейтін, вирусқа қарсы және қа­бынуға қарсы әсері бар «Ал­хи­дин», «Лимонидин», «Био­сед-К» жаңа бірегей отандық пре­па­рат­тар жасалды. Осындай еңбегі үшін 2008 жылы ол қыз­мет­кер­ле­рі­мен ҚР Ғалымдар одағының «Ғылым сардары» сыйлығына ие бол­ды. Бұл бағыт Ж.Әбіловтың бас­шылығымен халықаралық және республикалық жобалар шеңберінде, оның ішінде «Plants» (The State University of New Jersey, Rutgers, New Jersey, USA), «Studies on the biologically active metabоlites from medicinal plants of Pakistan and Kazakhstan», ҚР БҒМ мен Пәкістан ғылым және жаңа технологиялар министрлігі арасында жасалған келісім шең­бе­рінде (2000-2012 жж.), Ислам даму банкі қаржыландыратын «Developing the Capacities of Al-Farabi Kazakh National University (KazNU), Kazakhstan in Phytochemical Development» (2015-2018 жж.) жоба шеңберінде да­мы­ды.

2000-2009 жылдар аралы­ғын­да Ж.Әбілов химия факультетінің деканы болып қызмет атқарды. Химия факультетінің деканы бола жүріп Жарылқасын Әбдуахитұлы өзін оқу-әдістемелік және ғылыми жұмыстың шебер ұйымдас­ты­рушысы ретінде көп сатылы білім беру жүйесінің (бакалавриат, магистратура, PhD) қалыптасуы мен дамуына зор үлес қосты. Фа­культетте бакалавриат пен ма­гис­тратура бойынша 15-тен ас­там мемлекеттік стандарт жа­салды. 2005 жылы химия фа­культетінде профессор Ж.Әбі­лов­тың жетекшілігімен тұңғыш рет, университеттің басқа фа­куль­теттеріндегі сияқты, пилот­тық тәжірибе шеңберінде жоғары оқу орнынан кейін жоғары білікті мамандар – философия док­тор­ларын (PhD) дайындаудың жаңа бағдарламасын іске асыру жұ­мысы басталды. Сонымен қатар, декандық қызметін атқара отырып, Химия факультетінің Ғы­лыми кеңесінің төрағасы ретінде көптеген маңызды мәселелерді шешуге ат салысты.

2017 жылы профессор Жа­рыл­қасын Әбдуахитұлы «ЖОО Үздік оқытушысы» мемлекеттік грант иегері атағын иенденді. 2019 жылы JCCBS Оңтүстік елдерінің тұ­рақты дамуына арналған Ғы­лым және техника жөніндегі ко­мис­сияның (COMSATS) қолдауы­мен ҚазҰУ Инновациялық зерт­теулердің бірлескен ғылыми зертхана-орталығы ашылды.

2012 жылы кафедра қызмет­­кер­лерімен бірге профессор-ұстаз 2013-2015 жылдар ара­лы­­ғын­дағы аға ғылыми қыз­­­­­­­мет­­­­керлер тобы (АҒҚТ) гранттық бағдарламасы бойынша «Қазақ­стан­ның өсімдік шикізаты не­гізінде фитопре­па­раттардың жаңа гидрогельді ем­дік фор­ма­ларды жасау өн­дірісін құру» атты халықаралық грантты ұтып алды.

Ғылыми зерттеулер бойынша Ж.Әбілов қызметкерлермен бірге 700-ден астам ғылыми мақалалар мен халықаралық конференция­лар­дың тезистерін, оның ішінде 71 мақала Web of Science/Scopus журналдарында, 8 монография, 3 оқулық, 21 оқу-әдістемелік құ­рал жариялады. 82 патент, алдын ала патент, өнертабыс авторлық куәліктер, 16 ҚР фармакопеялық мақалаларын, әртүрлі препарт­тар мен олардың негізіндегі дә­рі­лік формаларды өндіру 10 тә­жірибе-өнеркәсіптік алды. Scopus базасы бойынша Хирш индексі 10.

Жарылқасын Әбдуахитұлы – алғыр, шешен, өнер-білімге құш­тар, ғалым, көркем мінезді, әділ, ұтқыр ұйымдастырушы, кәсіби ше­бер, білгір де, тәжірибелі ма­ман.

Қазақ ұлттық университетінің химия және химиялық технология факультетінің органикалық зат­тар, табиғи қосылыстар және по­ли­мерлер химиясы мен техно­логиясы кафедрасының ұжымы сізге ұзақ ғұмыр тілейді.

Шынар ЖҰМАҒАЛИЕВА,

 Әсел ТОҚТАБАЕВА,

Органикалық заттар, табиғи қосылыстар  және полимерлер химиясы мен технологиясы кафедрасының  профессоры, доценті