Ғылымның кені

КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, көрнекті физик-ғалым Бэла Ахметова 
көзі тірі болғанда 85 жасқа толар еді

Атақты физик-ғалым Бэла Ахметованың аяулы есімі, жарқын бейнесі ел есінде. Мүйізі қарағайдай қазақтың оқымысты қызын кім білмейді?! Өзі көрнекті ғалым әрі анау-мынау кісінің тісі батпайтын физик болса, оның үстіне осы салада ашқан жаңалығы үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығын алса, біздің қоғам ондай адамды қалайша ұмытады?! Бар ғұмырын ғылымға арнаған адамды ардақтап, қадірлемегенде, кімді құрметтейміз?! 

Рас, табиғаты таза, шынайы, нағыз ғалым өз ісімен, өзінің жақ­сы көрген шаруасымен ай­налысады. Сондықтан болар, ғылымнан алыс адамдардың кейбірі аса дарынды, елге еңбегі сіңген ғалымдарды біле бермейді. Түсін түстеп, тани алмайды. Ал, негізінде, «қағаз кемірген» ғалымдардың ерен еңбегі, маңдай тері өлшеусіз. Өйткені ғылымсыз қоғам алға жылжымайды, дамымайды. Былайша айтқанда, ғылым – қоғамның қозғаушы күші. Мұ­ны түсінген мемлекет білім мен ғылымға ерекше көңіл бөліп, демейді.

Бүгін біздің әңгімемізге ар­қау болып отырған бірегей ға­лым Бэла Ғабдолғалиқызы 1938 жылы Алматыда дүниеге келген. 1956 жылы №40 орта мектепті үздік аяқтаған соң, ҚазМУ-дың физика-мате­ма­тика факультетінің «Физика» мамандығына оқуға түседі. Жоғары оқу орнын 1961 жылы бітіріп, М.Ломоносов атындағы атағы айдай әлемге аян Мәскеу мемлекеттік университетінің аспирантурасына қабыл­да­на­ды. 1964 жылы Мәскеу мем­ле­кеттік университетінің Ядро­лық физика институтының ғы­лыми қызметкері болады. Мәскеудегі жылдар жас ғалым үшін үлкен ізденіс, үздіксіз білім-ілім жинаумен өтеді. Со­ның нәтижесінде сол кездегі орталықтан физика-мате­ма­ти­ка ғылымдарының кандидаты деген ғылыми атақ алып, бір кездері өзінің ұшқан ұясына – қара шаңырақ ҚазҰУ-ына қайта оралады. Бірде Бэла Ғаб­долғалиқызынан сұхбат ал­ған тілші «Физиканы қалауы­ңыз­дың себебі неде?» – деген сауал қойғанда, зерделі ға­лым: «Орта мектепте бізге фи­зика пәнінен Александр Алек­сан­дрович деген ұстаз сабақ берді. Ол физиканы тамаша бі­летін, бойындағы білімін оқу­шы санасына құюға әсте бір жалықпайтын. Сондықтан бо­лар, біздің сыныптың оқу­шы­лары зертханадан шықпайтын. Сол кезде-ақ менің қиялымда «физикалық құбылыстардың құпиясын ашсам» деген құш­тарлық болушы еді. Шамасы, ғылымның бұл саласын зерт­теуі­ме бала кезден физика пәнін сүйіп оқуым ықпалын тигізген шығар», – деп жауап қайырған екен.

Шынында да, адамның тұла бойындағы ғылымға деген сүйіс­пеншілік пен бейімділік туа біткен, қанмен келетін қа­сиет шығар, әйтпесе өмірде же­тістікке жетуің неғайбіл. Бэла Ахметованың әкесі Ғаб­до­лғали, атасы Ахмет өз за­ма­нының білімді, оқымысты, ба­қуатты, озық ойлы зиялысы бол­ған. Әкесі Ғабдолғали Ал­матыда музыкалық училищеде басшылық қызмет атқарған, оқытушы, шәкірт тәрбиелеген ардақты ұстаз. Ал көне көз қариялардың айтуына қара­ған­да, атасы Ахметтің даңқы әрісі Омбы, берісі Торғай, Пав­лодар, Қарағандыға жеткен, көзі ашық, көкірегі ояу жа­на­шыр азамат болған. Ол кісі та­бын-табын асылтұқымды жыл­қы ұстапты. Соның бәрін ашкөз қызыл империя құртқан. Кейін Алматыға бас сауғалап кел­генде, қалған аз-маз жылқыны әскерге пайдаланыпты. Міне, осындай текті тұқымнан та­ра­ған Бэладай бір дәнек бала­лы­ғынан оқу-білімге құштар бол­ған. Сол құштарлық оны ғы­­лымның даңғыл жолына же­те­леп алып келеді.

Бэла Ғабдолғалиқызының жұл­дызы жарқыраған жыл ға­лымның 1972 жылы КСРО Мем­­лекеттік сыйлығымен ма­ра­пат­талуы еді. Бэла Ғаб­дол­ғалиқызы – қазақ қыз­да­ры­ның арасынан осынау сый­лық­ты кеудесіне таққан тұңғыш фи­зик-ғалым. Ол кісі мұндай ма­рапатқа қалай ие болды? Ендігі әңгіме аз-кем осы жө­нін­де өрбісін. 1970 жылдың қаңтар айында Мәскеуде, МГУ про­фессоры, физика-ма­те­ма­ти­ка ғы­лымдарының док­торы А.Ф.Тулиновтың ғылыми же­те­к­­шілігімен «Про­тоно­гра­фия­ның кейбір мәселелерін зерт­теу» деген тақырыпта кан­­­дидаттық диссертация қорғап, физика-математика ғы­лым­да­рының кандидаты деген дә­ре­же алады. Ядролық физика де­­геніңіз – аса күрделі, қат­парлы, ұңғыл-шыңғылы тым те­рең сала. Бэла Ғаб­дол­ға­лиқызының бойынан ғы­лым­ға деген зор құлшынысты бай­қаған ғалым-ұстаз А.Ф.Тулинов өзінің көптен бері зерттеп жүрген жобасына қарапайым қазақтың қызын қосады. Аны­ғында, бұл үлкен, беделді атақ монокристалдар үшін ядролық реакцияларда көлеңке эффек­ті­сінің ашылуы мен зерттелу еңбегіне сай берілген еді. Бұл тақырыпты жоба жетекшісі 1964-65 жылдардан бері індете зерттей бастапты. Құрамында үш аспирант, бірнеше лаборант болған команда ұзақ уақыт зертханалық зерттеу жұмыс­та­рын жүргізіп, тамаша ғылыми эксперименттер жасайды. Топ ғалымның тыңғылықты ізденісі, табанды тәжірибесі үлкен нә­ти­же береді.

Шынында да, Тулинов ко­ман­­­дасының зерттеуіне дейін зат құрылымын анықтайтын бір­­­ден-бір құбылыс толқын диф­­­ракциясы деп саналып кел­­­ген. Бұл құбылыс моно­крис­талдар арқылы гамма сәу­ле, электрон не нейтрондар өткенде байқалады екен. Зат атомдарының реттелуіне тек дифракция ғана емес, басқа да құбылыстардың әсері бола­ты­нын А.Ф.Тулинов дәлелдеген. Осындай құбылыстардың бірі – монокристалдар арқылы зарядталған бөлшектердің өту кезінде пайда болатын көлеңке эффектісінің мәнісі белгілі бір процесс кезінде кристалдың тор түйінінен бөлініп шыққан зарядты бөлшектердің жо­лын­да «тыйым салынған» бағыттар пай­да болады. Ғалымдардың ашқан жаңалығы көлеңке эффектісінің көмегімен адам көзіне ілінбейтін шағын әлем – микродүниенің кейбір қа­сиет­тері, ядролық реак­цияның өту уақыты анықталады әрі қат­ты дене физикасына бай­ла­нысты мәселелер зерттеледі. Міне, осындай өте ауқымды та­қырыпты зерттеген ғалым­дар­дың еңбегі, маңдай тері бағаланып, кеңес дәуіріндегі ең атақты сыйлықтың берілуі жобаның жүгін арқалап тұр. Қазақтың ғалым қызы Бэла Ахметованың осындай аса күрделі, сан қатпарлы ғылыми жобаны зерттеуі екінің бірінің қолынан келе бермейтін ерлік десек, артық айтқандық емес. Академик Зейнолла Қабдо­лов­тың өзі Бэла Ғабдолғалиқызын «Біз­дің лауреат келініміз» деп бағалап, «Айналайын, ақ Бэла, лауреат десе – лауреат! Анау-мынау емес, әркімнің тісі бата бер­мейтін ядролық физика саласынан 1972 жылы КСРО Мемлекеттік сыйлығын алып, айды аспанға бір шығарды», – деп жазады өзінің естелігінде.

Әрине, ғылымның даңғыл жо­лына түсу, оны дамыту, өзің­ді дәлелдеу, ашқан жа­ңа­лы­ғың­мен дүйім жұртты мо­йын­дату оңай шаруа емес. Айтуға ғана оңай шығар. Бір қолыңда қаламың, бір қолыңда қа­за­ның, етегіңде бөбегің, сөйте жү­ріп, жеңіл-желпі сала емес, ядро­лық физикада зор та­быс­қа кенелу – Құдайдың сүйген құлына бұйыратын бақ шығар. Әри­не, Бэла Ғабдол­ға­ли­қы­зы­ның өмірлік серігі, екі баланың әкесі, айтулы ғалым Өтеғали Шәденовтің қолдау-қамқор­лы­ғынсыз, бәлкім, мұн­дай дә­реже бұйырар ма еді, бұйырмас па еді. Сондықтан бұл жерде экономика ғылы­мы­ның док­то­ры, профессор, ҚазҰУ-дың ұла­ғатты ұстазы Өтеғали Шә­деновтің ерен ең­бегін атап өтпеске болмайды.

Кезінде атағы жер жарып, Мәскеуде оқып, кандидаттық диссертациясын қорғап жұл­ды­зы жарқыраған Бэла Ғаб­дол­ғалиқызы сол жақта қалып қойса да ешкім ештеңе демесі анық еді ғой. Жоқ, бойына ана сүтімен дарыған елі мен жеріне деген перзенттік сүйіспеншілік, Отанға деген құрмет көрнекті ғалымды ару Алматыға алып келді. Бір кездері өзінің түлеп ұшқан алтын ұя – ордасына қон­дырды. Бұл туған топы­ра­ғын сүйген нағыз патриот, рухы да, руханияты да мықты адам­ның игі ісі еді. Бүгінгі ұрпаққа, елі­міздің келешек тұтқасына ие болатын жастарға үлгі-өнеге. Бэла Ахметова қара ша­ңы­рақ оқу ордасына табаны ти­геннен әрі оқытушылық қыз­метпен, әрі ғылымның қара қазанында қайнап, мыңдаған студентке сапалы білім, са­налы тәрбие берді.

Қаншама ғылыми еңбек жаз­­­ды. Мың сан жобаға жетек­ші­лік жасап, шәкірттерін ғы­лымның даңғыл жолына салды. Әрине, Бэла Ғабдолға­ли­қы­зы­ның білім мен ғылым саласына сіңірген адал еңбегі мемлекет тарапынан шама-шарқынша елеп-ескерілді. 1975-77 жж. Ал­маты қаласы Совет аудан­дық кеңесінің депутаты болды. 1973 жылы «Социалистік жа­рыс жеңімпазы» төсбел­гісімен, 1985 жылы «Білім» қоғамының төсбелгісімен марапатталған. 2006 жылы Халықаралық ақ­параттандыру акаде­мия­сының толық мүшесі атанады. 2009 жылы 6 маусымда, өкінішке қа­рай, қазақтың көрнекті физик ғалымы Бэла Ахметова өмір­ден озды.

Профессор Бэла Ғабдол­ға­ли­қызының өмір жолына қарап отырып, қазақ ғылымына осын­­шама үлкен үлес қосқан зер­делі ғалымға тәуелсіз Қа­зақ­станның бірде-бір ма­ра­паты бұйырмағаны мені таң­ғал­дырды. Осыдан он жыл бұрын, 2013 жылдың 22 қа­ра­шасында Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың физика-техникалық факультетінде КСРО Мем­ле­кеттік сыйлығының лауреаты, профессор Ахметова Бэла Ғабдолғалиқызы атындағы ау­ди­тория ашылды. Осы жерде айта кететін тағы бір мәселе, 2018 жылы Әл-Фараби атын­дағы ҚазҰУ ұжымы, Алматы қаласы Бостандық аудандық әкімшілігі мен осы ауданның ардагерлер кеңесі және жалпы білім беретін №63 орта мектеп ұжымы осы мектепке отандық ғылымның дамуына қосқан зор үлесі үшін әрі кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге ретінде есімін беру туралы Алматы қаласы әкімінің атына ұсыныс хат жолдаған еді. Осы ұсыныс ковид ке­сі­рінен, одан кейінгі қайғылы қаң­тар оқиғасы салдарынан кейінге ысырылып қалды. Осы мәселені енді бірегей ғалым Бэла Ахметованың туғанына 85 жыл толған мерейтойы қар­са­ңында қайтадан қарап, №63 мектепке есімін беру мәселесін күн тәртібіне шығару керек. Со­н­да көрнекті ғалымның қа­зақ ғылымының дамуына қос­қан өлшеусіз еңбегі еленіп, есі­мі ел есінде қалары анық. Ұлт­тық ғылымның «отымен кі­ріп, күлімен шыққан» Бэла Ах­ме­товадай бірегей ғалымның есімін №63 мектепке беру қазақ ғылымына көрсетілген құр­мет деп түсінеміз.

Гүлзат НҰРМОЛДАҚЫЗЫ