МАҢДАЙАЛДЫ ҒАЛЫМДАРДЫҢ МЕКТЕБІНЕН ӨТТІМ

С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетіне оқуға түсіп, 1987 жылы «Тарих және қо­ғамтану» пәнінің оқытушысы деген дипломға ие бол­дым. Ол кезде университетті үздік бітіргендердің бір ар­тықшылығы – жолдама таңдау құқығы болатын. Білім және ғылым министрлігінің жолдамасымен Орал қала­сын­­дағы А.С.Пушкин атындағы педагогикалық институт­та оқытушы болып екі жыл қызмет атқардым. 

1989-90 жж. аталған инсти­тут­тың жолдамасымен өзім білім алған қара шаңырақ – ҚазМУ-ға қайта келіп тағы­лым­дамадан өтсем, 1990 жылы «07.00.07. – Этнография, этно­ло­гия және антропология» ма­ман­дығы бойынша аспи­ран­тураға түстім. Менің ғылыми ізденісіме қазақтың маңдай­ал­ды екі үлкен ғалымы – канди­даттық диссертацияма У.Шә­ле­кенов, докторлық дис­сер­та­цияма Ә.Төлеубаев же­тек­шілік етті. 1994 жылы тарих, ар­хеология және этнология фа­культетінің жанындағы Ма­ман­дандырылған кеңестің мә­жі­лісінде «07.00.07 – Этно­гра­фия, этнология және ан­тро­пология» мамандығы бо­йынша «Өзбекстандағы қа­зақ­тар (сол­түстік-шығыс ай­мағы де­рек­тері бойынша)» тақы­ры­бын­да кандидаттық дис­сер­та­ция қорғасам, 2010 жылы Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология инсти­ту­ты жанындағы Диссертациялық кеңестің мәжілісінде «07.00.07 – Этнография, этнология және антропология» мамандығы бо­йын­ша «Орта Азия қазақтары (тарихи-этнографиялық зерт­теу)» атты тақырыпта док­тор­лық диссертациямды қорға­дым. Зерттеу жұмысымның тақырыбы да шет жерлердегі отандастарымыздың тарихы мен этнографиясына бай­ла­нысты болудың өз себебі бар. Себебі 1983 жылдары Кеңес Одағының «кеңестік ұлт» идео­ло­гиясының қызып тұр­ған кез­дің өзінде-ақ алғаш рет ҚазҰУ-дың сол кездегі жас оқытушысы Ә.Төлеу­баев­тың жетек­шілі­гімен біз Қазақстаннан тыс жер­лер­де­гі қазақтардың этно­гра­фия­сын зерттеуді алғаш қолға ал­ған едік. Шет жерлердегі қазақ диаспо­расына қатысты кан­дидаттық диссертациялар қор­ғауды да біздің универ­си­тет түлектері алғаш бастады.

Мен университет қабырға­сын­да студент, аспирант, док­то­рант, оқытушылықтан аға оқытушы, доцент, профессор дәрежесіне дейін жетіп, қазірге дейін қызмет етудемін. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлт­тық университеті біз білім ал­ған 80-жылдары студенттерге тек білім беріп қана қойған жоқ, ғылыми ізденістермен шұ­ғыл­дануға баулыды. Мә­се­лен, тарих факультетінің Ар­хео­логия және этнология ка­фе­драсында қазақтың бір­туар ғұламалары – Ә.Оразбаев, У.Шә­лекенов, Ә.Төлеубаев, М.Елеуов, Н.Алдабергеновтер тұрақты жұмыс істесе, ша­қыр­тумен Х.Арғынбаев, О.Ис­ма­ғұлов, К.Байпақов т.б. арнайы курстан дәріс берді. Осындай үлкен мектептен өткеніме қуа­намын әрі мақтанамын.

1993 жылы аспирантураны бі­тір­геннен кейін Орал пе­д­инс­титутына қайтпай, өзім білім алған Археология және этноло­гия кафедрасына жас маман, оқытушы ретінде қабылдан­дым. Менің аспирантурадан кейін Оралға оралмай, білім алған өз кафедрамда қызмет етіп қалуыма ықпал еткен ұстазым Уахит Шәлекенов аға мен кафедра меңгерушісі қыз­ме­тіндегі Әбдеш Тәшкенұлы еді. Ол кезде міндетті түрде қалада тұрақты тіркеуің болу керек. Әбекең «кафедрада орын босады, бізде қал, бірақ тіркеуің болу керек» деді. Сонда Уахит Хамзаұлы кадр бө­ліміне ертіп апарып, «мына қызды қабылдай беріңдер, 1-2 аптада тіркеуді реттейді» деп табыстап еді. Осы кезеңнен бастап дәріс беруден бөлек, кафедраның оқу-әдістемелік, қоғамдық жұмыстарына да бастама көтеріп, белсене ара­ластым. Кафедра меңгерушісі Ә.Төлеубаевтың көп жылдар орынбасары болып еңбек ет­тім. Факультетте республика бойынша 1991 жылы алғаш рет «Археология және этнология» мамандығы, 1995 жылы «Музей ісі және ескерткіштерді қорғау» бакалавр мамандықтарын ашу­да да ісқағаздарын жүргі­зуге атсалыстым. Ал одан ке­йін­гі жылдары: 2004, 2006 жә­не 2012 жылдары «05020800 – Археология және этнология», «5В020800 – Археология және этнология», «5В041900 – Музей ісі және ескерткіштерді қорғау» мамандықтары бойынша ба­ка­лавриат; 2006 және 2008 жыл­дары «6М020800 – Архео­ло­гия және этнология», «6М041900 – Музей ісі және ескерт­кіш­терді қорғау» магис­тра­тура, «6D020800 – Архео­ло­гия және этнология» докто­ран­тура бо­йын­ша Жалпыға мін­детті білім беру стан­дарт­тары автор­ла­ры­ның бірі әрі үй­лес­тірушісі, бертін келе аталған маман­дық­тардың бі­лім беру бағдар­ла­масын жасап әрі үйлестірушісі болдым. Университетіміздегі аталған мамандықтарды ал­ғаш ашқан да біз, кейін «Архео­ло­гия және этнология» маман­дығы бойынша Қарағанды, музей бойынша Оңтүстік Қа­зақ­стан университеті ашып, соң­ғы кезеңдерге дейін ҚР ЖОО-ның екі-үшеуі ғана дайындауда. Бүгінде біздің Ар­хеология, этнология және му­зеология кафедрасының тү­лек­тері республикадағы белді археологтар мен этнологтар, музей қызметкерлері. Олар­дың алды Ә.Марғұлан атын­да­ғы институт директоры (О.Ақан), Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Археология кафедрасының мең­герушісі (Ұ.Үмітқалиев), Ұлт­тық музей директоры м.а. (А.Сыдықов) т.б.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті тек білім беріп, маман даярлаумен ғана емес, ғылыми зерттеулермен де кеңінен айналысады. Бү­гін­де университетіміз ғылыми-зерттеу институтына айналған. Оның айғағы – біздің кафедра ұжымының бірнеше ғылыми жобаларды ұтып алуы. Мә­се­лен, 2007-09 жж. ҚР БжҒМ қол­дан­балы зерттеулер бағ­дар­ла­масы бойынша «Қазақ хал­қының мәдени мұраларын жинау, сақтау және насихаттау мәселелері» тақырыбындағы ғылыми жобаның жауапты орындаушысы, 2012-14 жж. ҚР БжҒМ іргелі зерттеулер бағ­дар­ламасы бойынша «Қазақ диас­порасы мен репатриант­тар­дың этномәдени мұра­ла­рын зерттеу және тарихи Отанға бейімделу мәселелері» тақырыбындағы ғылыми жо­ба­ның жетекшісі, 2018-20 жж. ҚР БжҒМ Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология инс­ти­туты жетекшілігіндегі «Қазақ­стан­дағы субэтностар» ғылы­ми жобасында орындаушы, 2023-25 жж. арналған іргелі мақсатты қаржыландыру бо­йынша «Қазақстанның оңтүс­тік-шығыс және шығыс ай­мақтарының (Шу-Іле ауданы, Тар­бағатай және Алакөл ала­бы) мәдени мұрасын пән­ара­лық (археологиялық және та­рихи-этнографиялық) зерттеу» тақырыбының орындаушысы болып, зерттеу жұмыстарын жүргізудеміз.

Университет қабырға­сын­дағы 30 жылдан астам қыз­ме­тім­де маман дайындаумен қатар (270-ке жуық, соның ішін­де бес жеке және екі ав­торлық бірлестікте), моно­гра­фия, (екеуі ағылшын тілінде, оның екінші басылымы Герма­ния­ның Sсholar баспасынан шыққан), бес оқу құралы, үш оқу-әдістемелік құрал, 30-ға жуық шетелдік (Америка, Фран­ция, Румыния, Үндістан, Түр­кия, Ресей, Өзбекстан, Қыр­ғызстан, Түрікменстан, Қалмақ АО т.б.) басылымдарда, рейтингі жоғары шетелдік ғылыми Tomsen Reuters және Scopus базасында мақала­ла­рым жарияланған. 

Этнографиялық зерттеу­лер­де далалық этнографиялық деректердің маңызы жоғары. Сондықтан өзім де 1995-96, 1996-97 жж. Түркістанның 1500 жылдығына орай ұйымдас­ты­рыл­ған кешенді этногра­фия­лық зерттеу экспедициясын, 1998 ж. Қазақстанда «Ұлттық тарих жы­лы» деп жариялануына бай­ланысты «Қазақстан ха­лық­та­рының мәдени мұрасын жи­нау» тақырыбындағы Ал­ма­ты облысына ұйымдас­тырыл­ған кешенді экспедициясын бас­қардым. Нәтижесінде «Түр­кістан қаласының этномәдени үдерістері» тақырыбындағы ма­териалдар жинағын шы­ғар­сақ, Ғылым академия­сынан шыққан жинаққа атсалыстым. Сондай-ақ «Түркия қазақтары – 2012», «Алматы облысындағы оралмандар – 2013», «Ақмола және Павлодар облыс­тарын­да­ғы оралмандардың тарихи Отанға бейімделуі – 2014», «Оңтүстік Қазақстан облысы­ның мәдени мұраларын жинау – 2014» және т.б. этногра­фия­лық далалық экспедицияларын бас­қардым. Нәтижесінде «Қа­зақ диаспорасының мәдени мұралары» оқу құралы, орал­мандардың әлеуметтік-мәде­ни, тарихи Отанға бейімделу проблемалары және олардың этномәдени мұраларына қа­тыс­ты сұрақнама, ұсыным­дар әзірленді.

Педагогикалық қызметімде «Этнология», «Теориялық этно­ло­гия», «Әлем халықтарының этнографиясы», (бакалавриат), «Этнологияның теориялық-методологиялық мәселелері», «Дәстүрлі мәдениет және мо­дер­низация», «Қазақстан­ның этносаясаты», «Фольклор және этнография» (магистратура), Қазақ­стандағы репатриант­тар», «Қазақ диаспорасының мәдени мұралары», «Этно­ло­гия ғылымындағы этнос және ұлт», «Қазіргі әлемдегі этно­сая­си үдерістер» (докто­ран­ту­ра PhD) пәндерінен дәріс беру­де­мін. Білім беру бағ­дар­ла­масындағы аталған пәндерде білім алу­шы­лардың болашақтағы ма­ман­дығына бағыт-бағдар беріп, біліктілігі жоғары кәсіби маман болып даярлануда маңызды. Қазақстанның ашық универ­си­теті сайтының бағдарламасы бойынша да С.В.Лурьенің «Та­ри­хи этнология» кітабы бойын­ша дайындалған 15 видео­лек­циям бар.

Университет қабырға­сын­дағы 30 жылдан астам қыз­ме­тім­де маман дайындаумен қатар (270-ке жуық, соның ішін­де бес жеке және екі ав­торлық бірлестікте), моно­гра­фия, (екеуі ағылшын тілінде, оның екінші басылымы Герма­ния­ның Sсholar баспасынан шыққан), бес оқу құралы, үш оқу-әдістемелік құрал, 30-ға жуық шетелдік (Америка, Фран­ция, Румыния, Үндістан, Түр­кия, Ресей, Өзбекстан, Қыр­ғызстан, Түрікменстан, Қалмақ АО т.б.) басылымдарда, рейтингі жоғары шетелдік ғылыми Tomsen Reuters және Scopus базасында мақала­ла­рым жарияланған.

Қазіргі кезеңде мынадай ғы­лыми бағыттарда: «Қазақ этно­графиясы», «Қазақ диас­порасы мен репатрианттары, тарихи Отанға бейімделуіндегі мәселелер», «Қазақстандағы этносаралық қатынастар», «Қа­зақстандағы қазіргі ке­зең­дегі этникалық және этно­мә­дени үдерістер» т.б. тақы­рып­тарда зерттеу жұмыстарын жүргіземін. Осы тақырыптар ауқымында «Қазақстан», «Ха­бар», «Білім және мәдениет» т.б. телеарналарға шығып, пі­кір білдіремін, республикалық ба­сылымдарға да сұхбат беріп тұрамын.

Қандай жетістікке жетсем де, соның бәрі университеттегі адал еңбегім мен ұстаз­да­рым­ның, әріптестерімнің, шә­кірт­те­рімнің қолдауының ар­қа­сында деп ойлаймын.

Оқытушы-профессорлар құ­рамы мен қызметкерлерді, түлектерімізді, магистрант­тар мен студенттерді білім орда­мыз­дың 90 жылдығымен шын жүректен құттықтаймын.  Қара шаңырақтың абырайы асып, әрқашан  мерейі үстем болсын!

Бибізия ҚАЛШАБАЕВА,

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры, тарих ғылымының докторы