Табиғи қауіптердің алдын алу маңызды

Қазақта «от пен су – тілсіз жау» деген мәтел бар. Айтып келмейтін табиғи апаттарға қатысты шыққан сөз. Осы апат санатына соңғы кезде жиі орын алып кеткен зілзаланы жатқызуға болды. 

Тянь-Шань тау жотасына жақын жатқан Алматы қаласы бірнеше тектоникалық плита­лар­дың қиылысында орна­ла­суына байланысты сейс­ми­калық белсенділік жиі көрініс беріп отырады. Сейсмикалық бақылаулар нәтижесі бойынша жыл сайын қаланың 80 ша­қы­рымдық радиусында 200-ге жуық әлсіз жер сілкінісі болады екен. Тек қала аумағында 30-ға жуық тектоникалық жарылым­дар бар. Олардың 60 пайыздан астамы таулы аймақтарда орналасқан. Сейсмологтер 23 қаңтарда Алматыда болған қатты жер сілкінісінен кейін 5000-нан астам жер сілкінісін тіркеді. Дей тұрғанмен сейс­мо­логтер тұрғындарды «жақын арада жойқын жер сілкінісі бол­майды» деп сендіруде.

Өңірдегі жоғары сейсми­калық белсенділікті ескере отырып, Алматыдағы ықтимал қауіптер мен жер сілкіністерінің салдарын барынша азайту үшін сақтық шараларын жүзеге асыру өте маңызды. Осы тұр­ғы­да кейбір негізгі стра­те­гияларға тоқталайық:

1. Қатаң құрылыс нормалары мен ережелері: берік құрылыс нормалары мен ережелерін енгізу және орындау ғимарат­тар­дың құрылымдық тұтас­ты­ғын қамтамасыз ете алады. Бұған ескі ғимараттарды жер сілкінісіне төтеп беру үшін қай­та жабдықтау және жаңа құ­ры­лыстар үшін қатаң нұсқауларды орын­дау кіреді.

2. Халықты хабардар ету және машықтандыру: жалпы жұртшылық арасында жер сіл­кінісіне дайындық туралы ақ­параттарды тарату өте ма­ңызды. Төтенше жағдайларды жою хаттамалары, эвакуация­лау жолдары және үй мен жұмыс орындарындағы ауыр заттарды қорғаудың маңызы туралы түсіндіру.

3. Ерте ескерту жүйелері: ер­терек ескертудің тиімді жүйе­сін әзірлеу және енгізу жер сілкінісі болғанға дейінгі құн­ды уақыт адамдардың жа­сырынуына немесе эвакуация процедураларын шұғыл бас­тауға мүмкіндік береді.

4. Төтенше жағдайға ден қою және дайындық: тұрақты оқу-жаттығу және модельдеу арқылы төтенше жағдайды жою мүмкіндігін күшейту қа­ла­ның жер сілкінісі кезінде тиімді әрекет ету қабілетін арт­ты­рады. Тұрақты байланыс желі­лерін құру және эвакуациялау жоспары келісілген әрекетті жеңілдетеді.

5. Үздіксіз мониторинг және зерттеу: жер сілкінісін бақылау жүйелеріне инвестиция салу және үздіксіз зерттеулер жүр­гізу біздің аймақтағы сейс­ми­калық әрекеттер туралы түсі­нігі­мізді арттырады. Бұл де­­­­ректерді жер сілкінісінің заң­дылықтарын болжау, тәуе­кел­дерді бағалау және саяси шешімдерді ақпараттандыруға болады.

Табиғи және төтенше жағдай кезінде қызмет атқаратын ма­ман­дарды даярлайтын гео­гра­фия және табиғатты пайдалану факультетінде «Табиғи-техно­ген­дік қауіп-қатерлер» және «Қоршаған ортаны қорғау және өмір тіршілігінің қауіпсіздігі» бөлімдері бар екенін еске саламыз. Бұл бағыт бойынша оқып жатқан білім алушыларға «Сейсмология негіздері», «Құт­қару істерінің негіздері және апаттар медицинасы», «Тір­шілік әрекетінің кауіп­сіздігі», «Қауіпті табиғи процес­тер» сияқты пәндер оқыты­ла­ды. Мұнда білім алушылар жер сілкінісі пайда болуының себебі мен жағдайын, олардың географиялық таралуын, жер сілкіну әсерінен пайда болған сейсмикалық (серпімділік) тол­қын­дарды және сол толқын­дар­дың жердің ішкі қабат­та­рында таралуын зерделейді. Қауіпті табиғи процестердің да­муының теориялық аспек­ті­лерін сипаттау негізінде қауіп-қатерлерді жіктеу арқылы әлеу­меттік қауіп-қатерлерді баға­лау және болжау қабілетін қалыптастырады. Яғни бола­шақ жас мамандар тек білім алып қана қоймай, алған тео­риялық білімдерін тәжірибемен жетілдіріп, бекіту арқылы нақ­ты өз саласының білікті маманы болып шыға алады.

ҚР Төтенше жағдайлар ми­нис­трлігі «Сейсмология инс­ти­туты» ЖШС техногендік сейс­микалық зертханасының же­текші қызметкерлері, ҚР Тө­тенше жағдайлар минис­трлігі «Қазселденқорғау» ММ Төтенше жағдайлардың алдын алу және қорғаныс құры­лым­дарын пайдалану басқар­ма­сының мамандары да өз жұ­мыстарын алдын ала даярлап келген видеороликтер арқылы студенттерге таныстырып, олар­ды өз мекемелерінен тәжі­рибеден өтуге және бола­шақ­та жұмыс істеуге шақыра­ды. Қазіргі таңда табиғи қауіп­тердің алдын алу, болжау және қауіптен кейінгі табиғатқа ти­гіз­ген салдарымен жұмыс істей­тін мамандардың тап­шы­лығын тілге тиек етеді.

Мамандардың айтуынша, Алматы 10 баллдық сілкініс бол­жанатын қалаға жатады. Тек Алматы қаласы емес, соңғы жылдардағы зерттеулер қо­рытындысы бойынша сейс­ми­калық қауіпті аймаққа ел аумағының 45 пайызы жатады. Осы себепке байланысты жаңа құрылыс кодексінің жобалау ерекшеліктерінің қосымша ере­желерін енгізу қолға алы­нуға тиіс.

Жыл сайынғы әлемнің көп­те­ген елдерінде шамамен 150 жойқын, 7000-ға жуық күшті, 19 мың орташа, 150 мың әлсіз және бірнеше миллион өте әл­сіз жер сілкінісі тіркеледі екен. Былтыр Түркия мен Сирияда, жыл басындағы Алматыда бол­ған жер сілкінісінен кейін төтенше жағдайларға қатысты барлық мекемелер, оның ішін­де ҚазҰУ-дың география және табиғатты пайдалану факуль­те­тінің оқытушылары Ә.Көшім, Г.Жанғұлова мен Е.Орынғожин және т.б. ұстаздар БАҚ-қа сұхбат беріп, жер сілкінісіне қатысты ойымен бөлісті.

Тағы бір айта кетерлік жайт, жер сілкінісін ескере отырып, 1998 жылға дейін кеңестік нор­ма қолданылып, соған сәйкес тау бөктерінде 10 баллдық күр­делі құрылысқа мүлде тыйым салынған болатын. 2021 жылы норманың жаңа редакциясы қабылданды да, ол еуропалық стандарттарға сай, әлем бо­йын­ша «мұндай аймақтарда биік құрылыстар бар» деп нормаға өзгерістер енгізілгенін ҚазСҒЗИ сарапшысы Е.Шоқ­ба­ров мәлімдеген. Бірақ мұн­дай құрылыстар үшін талаптар өте жоғары және антисейс­ми­калық шараларды ескере отырып салынуы тиіс.

Алматы қаласының сейс­ми­калық қауіпті аймақта тұрғанын ескере отырып, дүрбелеңге салынбай, әрбір қала тұрғыны төтенше апатқа дайын болып, төмендегідей сақтық шара­ла­рын білуі тиіст.

Жер сілкінісі кезіндегі 10 қа­рапайым қадам:

1. Жер дүмпуі кезінде үрей­ленбеңіз.

2. Жер сілкіну кезінде лифті мен баспалдақты қолданба­ңыз.

3. Жиhаздан, терезеден аулақ тұрыңыз.

4. Жасырынатын жерді та­бы­ңыз, жоғарғы қабаттарда негізгі іргелі қабырғалардың бұрышынан орын алыңыз.

5. Ғимараттан шығыңыз (тө­менгі қабаттарда), көпқабатты үйлерде жер сілкінісі аяқталған соң ғимараттан шығыңыз.

6. Шығарда суды, газды, элек­тр қуатын өшіріңіз.

7. Дабыл жол сандығын алы­ңыз (оны алдын ала дайындау қажет).

8. Электр желілерден, ғима­рат, ағаштардан аулақ тұ­ры­ңыз.

9. Жер сілкінуіне дайын бо­лыңыз.

10. Қарт адамдарға, бала­лар­ға, мүмкіндігі шектеулі адам­дарға көмек көрсетіңіз.

Тағы бір айтарым, жер сіл­кі­нісін және оның жойқын күшін бол­жау әдісі әлі де жоқ, сон­дықтан қоғамда дүрбелең ту­ды­ратын адамды тыңдау қажет емес.

Ақтоты БЕКЖАНОВА,

Картография және геоинформатика кафедрасының оқытушысы