Қазір жастар мен жасөспірімдер вейп шегуді таңсық көреді. Бұрын темекіге әуес болғандардың көбі вейп тартуға көшкен. Вейперлер электронды темекінің денсаулыққа зияны жоқ деп есептейді, өйткені «темекі шегу кезінде шайыр бөлінбейді» дейді-мыс.
Вейпинг шынымен қауіпсіз бе? Анықтап көрейік. Вейпинг – электронды темекі немесе басқа құрылғы арқылы жасалған аэрозольдарды (буды) ағзаға ингаляциялау арқылы жүреді. Қазіргі уақытта бұл құрылғылар тартымды көрінеді: түрлі түсті, пішіні ерекше, миниатюра, ұстауға ыңғайлы әрі қалада қызығушы жастар мен жасөспірімдер көп болғандықтан қаптап кетті. Осы вейп жағымды дәм, ашық түстері арқылы көздің жауын алып, будың жағымды дәмін сезіндіріп темекі шегуге қызықтырады, алайда әлден уақыттан кейін оған тәуелділік пайда бола бастайды.
Дизайнына және сыртқы түріне қарамастан, электронды темекі шегу құрылғыларының қызметі бірдей. Құрылғы батареямен жұмыс істейді, картриджге арнайы сұйықтық құйылады. Темекі шегу кезінде сұйықтық қызады және адам дем алатын аэрозоль пайда болады.
Вейп-қаламдар нарыққа алғаш рет шыққанда олар темекі шегуге қауіпсіз балама ретінде ұсынылды. Шындығында, бұл дұрыс емес. Вейп сұйықтығында глицерин, пропиленгликоль (E1520), хош иістендіргіш, никотин (әрдайым емес) және мыңдаған басқа химиялық ингредиенттер бар, олардың көпшілігі әлі анықталмаған. Электрондық темекі немесе басқа вейпинг өнімдерін пайдаланудың денсаулыққа ұзақ мерзімді әсері әлі де зерттелуде, бірақ олардың денеге теріс әсерінің дәлелі қазірдің өзінде бар.
Зерттеулер вейпингтің жүрек-қан тамырлары жүйесіне зиянды екенін дәлелдеді. Құрамында никотин бар вейпинг жүректің соғу жиілігін және қан қысымын арттырады, бұл жүрекке кері әсер етуі мүмкін. Сонымен қатар жалпы холестерин мен тығыздығы төмен липопротеиндік холестерин («жаман» холестерин) темекі шекпейтіндерге қарағанда электронды құрылғыны шегетіндерде жоғары болып келеді. Холестерин мен тығыздығы төмен липопротеиндік холестериннің деңгейінің жоғарылауы атеросклероздың қауіп факторы болып саналады. Бұл болашақта инсульт, инфаркт, стенокардия және басқа да жүрек-қан тамыр жүйесі ауруларының жоғары қаупі бар дегенді білдіреді. Бұған қоса, вейпинг пен электронды темекі жүрек ауруының қандай да бір түрімен ауыратындар үшін ерекше қауіпті.
Вейпинг никотинді темекі сияқты болмаса да, өкпенің жұмысына жағымсыз әсер етеді. Темекі шегу тыныс алу ағзалары дертінің дамуына алып келеді. Олардың бірі – өкпенің «попкорн» ауруы (bronchiolitis obliterans), ең кішкентай тыныс жолдары попкорн сияқты құрылымы өзгеріп, бронхиолалар қабынып, бітеліп қалады. Науқаста жөтел, ысқырықты тыныс, тыныс алудың қиындауы, кеуде қуысының ауырсынуы байқалады.
Бар-жоғы 5 минуттық вейпинг өкпе функциясын өзгертуге және тыныс алу жолдарындағы қабынуды күшейтуге әкелуі мүмкін. Темекі шегуден кейін бірден жөтел, тамақ ауруы және ауыздың құрғап қалуы сияқты симптомдар пайда бола бастайды.
Тыныс алу жолдарының тітіркенуінен басқа, вейп-қаламдарды пайдалану кезінде EVALI (e-cigarette or vaping product use associated lung injury) электрондық темекі немесе вейпинг өнімдерін қолданумен байланысты өкпе жарақаты немесе «вейп кеселі» деп аталатын басқа қауіпті ауруды тудыруы мүмкін. Симптомдары көптеген респираторлық ауруларға ұқсас. Оларға жөтел, ентігу, дене қызуының көтерілуі, қалтырау, құсу, диарея, бас ауруы, бас айналу, жүрек соғысының жиілеуі және кеудедегі ауырсыну жатады.
Ауру түрі «жаңа» болғандықтан, оның ағымын болжау мүмкін емес. Пациенттер әдетте госпитализацияны қажет етеді. Көбіне олар өздігінен дем ала алмайды және арнайы желдеткішке орналастырылады. Тіпті азырақ ауыр симптомдары бар емделушілерге қосымша оттегі қажет болуы мүмкін.
Осы вейп сұйықтықтардың құрамындағы хош иістендіргіштер жоғарғы тыныс жолдарының аллергиялық ауруларын, соның ішінде бронх демікпесінің дамуын тудырады. Оған тәуелділік, никотинді темекі немесе вейпті бастапқыда аздап қызығушылықпен тартып көремін деп, ары қарай тәуелділік пайда болғанын байқамай қалады. Көп жағдайда никотинге деген тәуелділік қаупі бар топтардың бірі – жасөспірімдер. Олардың миы ересектердікіне қарағанда никотинге осал, сондықтан оларда тәуелділікті дамыту ықтималдығы жоғары. Жасөспірімдік шақта никотинді қолдану көңіл күйге және шешім қабылдауға әсер етеді. Ұзақ мерзімді қолдану бұл кейінгі өмірде психикалық бұзылулар мен когнитивті бұзылулардың даму қаупін арттырады.
Вейптегі сұйықтықта никотин болмаса да, оны шегу қауіпті. Никотиннен басқа, вейпинг сұйықтығы мен одан кейінгі аэрозоль құрамында канцерогенді химиялық заттар болады. Пропиленгликоль мен глицериннің термиялық ыдырауы улы қасиетке ие акролеин мен формальдегидтің түзілуіне әкеледі. Акролеин көздің және тыныс алу жолдарының шырышты қабығын тітіркендіреді, лакримацияны тудырады, сонымен қатар болашақта қатерлі ісіктің даму ықтималдығымен байланысты мутагендік қасиеттерді көрсетеді. Пропиленгликоль денеде жиналып, аллергиялық реакцияларды тудырады. Формальдегид аталған қасиеттерден басқа, орталық жүйке жүйесіне әсер етеді.
Аэрозольді ингаляциялау қызыл иектің, ауыз қуысының шырышты қабатының, тамақтың тітіркенуін тудыруы мүмкін, бляшканың пайда болуын және ондағы бактериялардың көбеюін ынталандырады, бұл кариес пен қызылиек ауруларының қаупін арттырады. Вейпті ортақ пайдалану туберкулездің және басқа инфекциялардың таралуына алып келуі мүмкін. Сондай-ақ вейп-қаламдар жарылып, күйік пен жарақат алған жағдайлар да өте көп кездеседі. Сондықтан вейпке мүлде әуес болмағаныңыз абзал.
Назгүл ЖАПАРҚҰЛОВА,
б.ғ.к.
Гүлшат АТАНБАЕВА,
б.ғ.к.
Биофизика, биомедицина және нейроғылым кафедрасының оқытушылары
Басқа жаңалықтар
