Университет классикалық үлгідегі профессорларымен құнды

Тұрсын ҒАБИТОВ, философия ғылымының докторы, профессор

Бұл мерейтойлы жылда өзім елу жылдан артық қызмет етіп келе жатқан Қазақ ұлттық университетінде жаңа ректор Ж.Қ.Түймебаевтың келуіне байланысты басқа ғылымдар сияқты гуманитарлық пәндер саласында да жағымды әрі түбегейлі өзгерістер басталғанын атап өткім келеді. Университет өзінің классикалық үлгідегі профессорларымен құнды. Олардың еңбегінің материал­дық және моральдық дұрыс бағалануына үлкен мән бе­рілді, гуманитар ғалымдары еңбектерінің жариялануына қолдау көрсетілді. 

Алдымен біздің универси­тет­те министрлік бекіткен фи­ло­софия және басқа да әлеу­мет­тік-гуманитарлық пәндер бойынша негізгі оқу­лықтардың дайындалғанына ризамын. Тә­уел­сіз Қазақстанның фи­ло­со­фия, мә­дениеттану пәндері бо­йынша ғылыми-ме­то­ди­ка­лық талаптарға сай, ресми мақұл­дан­ған, әмбебап, ұлттық деңгейдегі оқулықтары болу керек. «Әліппені» бірінші сынып оқу­шы­лары қалай күтетіні сияқ­ты, бірінші курс сту­дент­те­рін де танымал, оларға ұнай­тын, сапалы оқулықтармен қам­тамасыз етуіміз керек. Әлеуметтік желілерде кейбір ғалымдар «қазаққа инже­не­рия­­дан басқа гуманитар ғы­лым­дар керегі жоқ» деп жаза­ты­нына таң­ға­ла­сыз. Бұл – тар әрі сыңаржақты деңгейде ой­лаудың, өркениеттілікке жете алмаудың белгісі. Дәл солай кейбір «суперисламистер» де философия керек емес деген­нен шыға алмайды. Оларға тым көп ерік беріп қойсақ, адамзаттың тамаша бөлігінің басына «қара қапшық кигізіп қоюдан» да таймайды. Соңғы он жыл көлемінде ҚР ҒЖБМ тарапынан философия мен мә­де­ниеттанудан бірде-бір оқу­лық түрлі себептермен ресми бекітілген жоқ. Мысалы, әр автор кітабына рецензияны өзі қаржыландыруы керек болды. Студенттер ескі кеңестік кезең мен 90-жылдары шыққан кітап­тармен шектеліп жүрді. Әл-Фараби атын­дағы Қазақ ұлт­тық университетінің жаңа бас­шылығы бұл мәселеге көңіл бөліп, осы бағыттағы оқулық­тар мен оқу құралдарын бас­па­ға ұсынып келеді.

Жаңа оқулықтарды дайын­дау жұмысына Алматыдағы «Қа­зақ университеті», «Рари­тет», «Лантар Books» баспа­ла­ры айтарлықтай үлес қосып келеді. Қазақтану, философия, логика пәндері бойынша қа­лып­тасқан ғылыми мектептер мен бағыттар қамтылуы тиіс. Шы­ғар­машыл топтар ұйым­дас­тырылып, соңғы бес жыл аумағында осы пәндер бойын­ша оқы­тушылар мен ғалымдар дайындаған кі­тап­тар мен оқу­лық­тарды баспалар жариялап келеді.

Тағы бір жағымды жаңалық: қазақтанумен тікелей байла­ныс­ты «Мәдени антропология» мамандығын ашудың ма­ңыз­ды­лығы туралы соңғы кез­де билік пен қоғамда жиі ай­ты­лып жүр. Айталық, корейтану, қы­тайтану, жапон­та­нулар бар да, неге оқу пәні мен ғылыми зерт­теу орталығы ретінде рес­ми рәсімделген «Мәдени ан­тро­по­логия» жоқ? Мәдени ан­тро­пология (шетелдерде кең та­ра­ған пән) аясында қазақ­та­ну мәселелерін зерттеу де, оқыту да ұтымды және заман талабы. «Мә­дени антропо­ло­гия» бағыты бойынша Қазақ ұлт­тық уни­вер­ситетінде ғы­лы­ми мектеп қа­лып­тасқан, шы­ғар­машыл топ ұйымдас­ты­рыл­ған. Бұл баста­ма да уни­вер­ситет басшылығы және фа­культеттер тарапынан қолдау та­бу­да.

Менің елу жылдан артық өмі­рім Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетімен бай­ла­нысты. 1966 жылы, ол кез­де С.М.Киров атын­дағы Қа­зақ мемлекеттік университеті деп аталатын, Қазақстандағы жалғыз универ­си­теттің фило­со­фия бөліміне қабылданған­нан бастап, осы қара шаңы­рақ­тан кеткен емеспін. Еңбек кі­тапшамда елу жыл бойы тек қызмет атқаратын бір ұжымның атауы бар және фи­ло­софия – менің бірден-бір басты маман­ды­ғым. Жалпы, қазақстандық кәсіби философия марксистік-ленинистік философиясы не­гі­зін­де ХХ ғасыр ортасында қалыптаса ба­с­тады. Берілген философиялық жүйе идео­ло­­гия­ландырылған және дог­мат­тал­ған си­патта болғанына қа­рамастан, кәсіби фи­­лосо­фияның Қазақстанда пайда бо­луының өзі-ақ қазақ руха­ни­лығы мен өркениеттілігінің дамуына өзіндік үлес қосып, маңызды рөл атқарды.

Кеңес Одағының саяси бас­шы­лары өзіндік мақсаттың же­те­гінде кеткенімен, Қазақ­стан­ға философиялық білімнің қа­лыптасып, ұйым­да­суы үшін жеке жоғары дайындықтан өт­кен философтарды Ресейден жіберді. Сонымен қатар Мәс­кеу, Ленинград, Киев және т.б. қала­лардың оқу орындарына кәсіби фило­со­фиялық білім алуы үшін Қазақстан жастары да бағытталды. Кәсіби фило­со­фия қалыптасу жүйесіндегі маңызды функцияны түпнұс­қа­ға жүгініп, әлемдік филосо­фия­ның барша тари­хы­мен та­ны­суды атқарды.

Өзімді ҚазҰУ-дың фило­со­фия бөлімінің студенті ретінде еске алатын болсам, әлі күнге дейін есімнен шықпайтыны – біздің оқытушылар (М.Н.Чечин, Ж.М.Әбділдин, Ә.Н.Ны­санбаев, Л.К.Науменко, Г.А.Югай, А.Х.Қа­сымжанов және т.б.) Аристотель, Спиноза, Кант, Ге­гель және т.б. еңбектерінің конс­пектілерін талап ететіні ес­ке түседі. Орыс тіліндегі әде­биет­терді қолға ала отырып, біз әлем философиясының мұ­расына машықтана бастадық. Келесі жағдай қызықты-ақ. Бо­ла­шақ философтар марксистік фило­со­фия төңірегінде оның аз идеоло­гия­лан­ды­рылған бө­лім­деріне ерекше қызығу­шы­лық танытты: философия та­ри­хы мәселелері мен диа­лектика, гносеология, жаратылыстану мен гуманитарлық ғылым са­ла­ларындағы фило­софиялық сұрақтар және т.б. Ұлттық рес­публикаларда кеңес фило­со­фиясының ойлары жөніндегі зерттеулердің дами түсуінің нәтижесінде «КСРО халық­та­ры­ның филосо­фия­лық тарихы» сияқты пәндердің қалып­та­суына, соның негізінде қазақ руханилығының тарихына бет­бұ­рыс күшейді.

Қазақстанның тәуелсіз ел бо­луы – елі­міз­дегі филосо­фия­ның рөлі мен мазмұнын түбе­гей­лі өзгертіп жіберді. 30 жылдығын енді ғана атап өткен тәуелсіз Қазақстанның фило­со­­­фия­дағы жетістігі – «Мәдени мұра» және «Жаңа 100 кітап» мемлекеттік бағдарла­мала­рын жүзеге асыру және қазақ фи­лософиясын кәсіби деңгейде қайта жасап шығару. Бұл екі аумақты міндетті жүзеге асы­руға Қазақ ұлт­тық уни­вер­си­те­тінің философтары үлкен үлес қосты.

Жаһандану жағдайында ал­ды­мызда тұрған міндеттердің бірі – халқымыздың ежелгі та­ри­­хи, мәдени және рухани әле­мі­нің терең та­мырларын анық­тап, оларды қопара зерт­теп, фи­лософиялық тұрғыдан бір­тұ­тас жүйе­лен­ген ұлттық мұ­ра­мызды жаңғыртып жасап шы­ғару. Қазақ халқының әлемдік өркениетке мен дегізерлік өзін­дік болмысымен енуіне мүм­кіндік беретін, ілгері да­муы­мызға тұғыр болатын ұлт­тық санамыздың ұстанымды ерекшеліктерін саралау өте маңызды және бұл ғасырлар тұң­ғиығымен тамырласып жат­қан құндылықтар, яғни біздің ұлттық тұ­тас­тануымыз үшін табан тірейтін тұғыр­ла­ры­мыз ұлттық руханиятымызды жаңа өрке­ниет­тік көзқараспен, те­рең біліктілікпен жан-жақты тал­­дау.

ҚазҰУ философтары «Әлем­дік фило­со­фия­лық мұра» се­рия­сының 20 томын, «Қазақ хал­­қының философиялық мұ­расы» серия­сы­ның 20 томын, әл-Фараби шығармаларының 10 томын дайындауға тікелей қатысып, әлемдік және ұлттық рухани-философиялық мұра­ны ана тілінде насихаттауға сапалы да сүбелі үлес қосты.

Тәуелсіздік жылдарында ҚазҰУ философ­та­ры еліміздің бас­қа да философтарымен бір­ге қазақ халқының фило­со­фиялық ойла­рын жаңғыртумен қа­тар, қазіргі әлем тыныс-тіршілігі мен талаптарына сай жаңа ұлттық философияны қа­лыптастыра алды. Бұл мәсе­ле­ге тікелей көшуден бұрын, «қа­зақ фи­ло­софиясы» түсінігінің мән-мағынасын ашып алу қажет. Біздің ойымызша, осы мәселе кең мәтінінде «фи­ло­софия» терминінің әртүрлі ерек­шеліктерінің ішінде бұл ұғымға ең жақын келетіні – фи­лософияны ұлттық мәде­ниет­тің «тірі рухы, квинтэссен­циясы» (Гегель) деп қарастыру. Сонымен қатар дамыған және өзіндік жетілген ұлттық мә­де­ниеттің өзіндік ұлттық фило­со­фиясы болады. Сол арқылы ол ең әуелі өзін, содан соң әлемге деген және өзге мәдениеттерге деген қарым-қатынасын та­ни­ды немесе ұғынады. Осы жағ­дайда біз қазақ, өзбек, түрік және т.б. философиясы туралы айтсақ болады.

Қазақ философиясы руха­ни астарлы фор­маларының жүйе­­­леу принциптеріне көп тоқ­та­май-ақ, қазақ мәдениеті кон­тексінде қазақ фи­­ло­со­фия­сының келесі типтерін атап өтуге болады: исламға дейінгі Еуразия көшпенділері фило­со­фиясы, Орталық Азиядағы ислам ре­нес­сансы филосо­фия­сы, Қазақ хандығы ке­зін­де­гі философия, зар заман және ағар­ту­шылық филосо­фия­сы, ұлттық ояну фи­­ло­софиясы, қазақтың марксистік фило­со­фиясы, Қазақстан Рес­публикасының фи­ло­со­фиясы (қараңыз: Қазақ халқының фи­ло­софиялық мұрасы. 1 т. – Ас­тана: Аударма 2005). Анахар­сис­тен біздің күнге дейінгі уа­қыт бұл түркі филосо­фия­сы­ның болмыстық кезеңі болып табылады. Бірнеше тарихи па­рал­лель­дер: көне сақ ойшылы, «әлемдегі жеті данышпанның бірі» Анахарсис, өнегелік жө­нін­дегі антикалық түсіндір­ме­лерге күмән­да­ну­шылықпен қарай отырып, оларға көшп­е­лілердің жоғары руханилығын қарсы қояды (қараңыз: Қазақ халқының философиялық мұ­расы. – Т.1. – Астана, 2005). Ор­хон-Енисей жаз­ба мұралары табғаштардан (қытайлардан) өне­ге мен жүріс-тұрыс сте­рео­типтерін алудың қауіптілігін ес­кертеді. Әйгілі Қорқыт ата­ның өзі өмірдің мәнін әрі адам­заттың мәңгі өмір сүруінің жолын іздейді. Абай атамыз адам болуға шақырады. Осы қысқаша сентен­ция­лардың өзі­­нен-ақ түпкілік руха­ни­лық­тың этикалық бағыты анық байқалады. Қазақ филосо­фия­сы басынан-ақ ислам әлемі философиясының бір бөлігі ретінде ая­ғынан тік тұрған. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да ислам дүниетанымы мен құн­ды­лықтарын зерт­теген ғалым­дар­дың қатарында М.С.Орын­беков, Б.Қ.Құдай­бергенов, Н.Ж.Бай­­тенова, А.Д.Құр­­ман- алиева, Ш.С.Рыс­бекова, Қ.А.За­- тов, Б.Қ.Бейсенов, Қ.М.Бор­ба­со­ваның және т.б. есімдерін атап өткен жөн.

Қазақ тіліне аударылған және түсіндірмелер берілген «Әлемдік философиялық мұ­ра» мен қазақ философиясы кең мәтінінде орындалған зерт­теулерді болашақ ұрпаққа аманат ретін­де тапсырамыз. Әрине, Қазақстан фило­соф­та­рының, солардың арасында Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымдарының алдында әлі шешімін күтіп тұрған біршама философиялық мәселелер бар. Олардың кейбіріне назар ау­да­райық:

– республикадағы филосо­фия­лық еңбек­терде әлі күнге дейін бұрынғы тоталитарлық идеологияның әсері орын алып келеді;

– заманауи талаптарға сай философияны қалыптастыру Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ философтарының кезек күттір­мей­тін міндеті болып та­бы­лады;

– әлемдік тәжірибеге сай мә­дениеттану мамандығын мә­дени антропология бағы­ты­на ауыстыру қажет;

– қазіргі заман талаптарына сай филосо­фия­лық зерттеулер орталығын ашқан жөн;

– практикалық мазмұнды фи­лософиялық арнаулы таң­дау пәндерін кеңейту қажет.