Білім мен ғылымды дамыту мүмкіндігі

Гуманитарлық білім мен ғылым – ұлттың рухани, мә­дени және әлеу­меттік дамуы­ның негізі. Бұл сала адамзат қоғамының тарихы мен тілін, әдебиеті мен фи­ло­софиясын, ділі мен дүниетанымын зерттей отырып, қазіргі заманғы жаһандық өзге­ріс­терге бейімделуге жол ашады.

Мемлекет басшысы Қа­сым-Жомарт Тоқаевтың еліміздің ғалымдарымен кездесуіндегі айтылған мә­селелер Қазақстандағы ғы­лыми зерттеулерді да­мытуға бағытталған бір­қатар стратегиялық бас­та­маларға негіз болады. Осы тұрғыда шетелдік ғы­лыми ортадағы тиімді үл­гілер мен тәжірибелерді зер­делеу – отандық ғы­лым­ды сапалы деңгейге кө­терудің маңызды ал­ғы­шарты. Мысалы, Ұлы­бри­тания, Германия, АҚШ се­кілді дамыған елдердегі гуманитарлық білім беру мен зерттеу модельдері ака­демиялық еркіндік, ци­­фрлық ресурстарды пай­­­да­лану, пәнаралық бай­­ланыс және ғы­лыми-зерттеу нәти­же­ле­рінің қо­ғам­мен байланысы тұр­­ғы­сынан озық тә­жі­ри­бе­лерге ие. Осындай ха­лық­аралық тәжі­ри­бе­лерді ұлттық ерек­шелікке икем­дей оты­рып, Қа­зақ­­стандағы гума­ни­тар­­лық ғылымды жаңа деңгейге көтеру – уақыт талабы. Мем­лекет басшысының бас­тамасымен қолға алын­­­­ған «500 ғалым» бағ­дар­ламасы – білім мен ғы­лым интеграциясын арт­ты­руға бағытталған тың бастамалардың бірі. Мұн­дай бағдарламалар ар­қы­лы ғалымдар тек жаңа бі­лім алып қана қоймай, со­нымен қатар халық­ара­лық ғылыми қауым­дас­тық­пен байланыс орнатып, бірлескен жобалар жа­сау­ға мүмкіндік алады.

Мә­селен, мен өзім тә­жі­рибеден өткен Лан­ка­шир университетінде (Прес­­тон қаласы, Ұлы­бри­тания) жү­зеге асып жатқан ғылыми саясат пен зерттеу ор­талықтарының үйлесімді қыз­меті ғылымды инс­ти­туционалдық тұрғыдан дамытуда маңызды үлгі бо­ла алады. Бұл оқу ор­нын­да зерттеушілердің ака­­демиялық еркіндігі мен материалдық-техникалық базасы жоғары деңгейде қамтамасыз етілген. Со­нымен қатар жас ғалым­дар­ды қолдау бағ­дар­ла­малары жүйелі түрде іске асып, олардың ғылыми-зерттеу жобаларын ха­лық­аралық деңгейге шы­ғаруға кең мүмкіндіктер бе­ріліп отыр. Ланкашир уни­верситетінде зерт­теу­ші­лердің академиялық ер­кіндігі ең алдымен олар­дың ғылыми тақырып таң­даудағы дербестігі мен зерттеу әдістерін өз бе­тінше айқындай алуынан көрінеді.

Ланкашир уни­вер­си­те­тінің гуманитарлық бағыт­та­ғы зерттеу жұмыстары да жоғары деңгейде ұйым­дастырылған және ака­де­миялық еркіндік пен ма­те­риалдық қол­дау­дың айқын үлгілерін көр­се­теді. Атап айтқанда School of Humani­ties, Language and Global Studies бөлімінде зерттеушілер мәдениет­та­ну, тіл білімі, әдебиет, та­рих, фило­со­фия және халықаралық қатынастар секілді бағыт­тар­да жұмыс істейді. Мұн­­дағы академиялық ер­кіндік ең алдымен та­­қырыптың өзектілігі мен зерттеушінің ғылыми қы­зы­ғушылығына негізделіп, шек­теусіз зерттеу жүр­гі­зуге мүмкіндік береді. Мысалы, мен тәжірибе ба­ры­сында қатысқан «Transcultural Narratives and Identity in Postcolonial Literature» атты ғылыми се­ми­нарда зерттеушілер пост­колониялық әде­биет­те­гі ұлттық сана, мәдени ерекшелік мәселелерін еркін талқылап, авторлық көзқарасын ғылыми не­гізде қорғауға мүмкіндік ал­ды. Бұл – шығарма­шы­лық еркіндікті қолдаудың нақты көрінісі. Материал­дық базаға келсек, гу­ма­нитарлық зерттеулерге арналған заманауи кітап­ха­на ресурстары, ци­фр­лық архивтер және тіл корпустарының қолжетім­ді­лігі үлкен рөл атқарады.

Ланкашир уни­верси­те­тінде British Library, JSTOR, Project MUSE сынды беделді халықаралық плат­­формаларға толық қол­­жетімділік бар. Со­ны­мен қатар Digital Humanities зертханасы түрлі мә­тін­дерге сандық талдау жүр­гізуге, тарихи дерек­тер­ді визуализациялау құралдарын пайдалануға мүмкіндік береді. Уни­вер­ситеттің көпмәдениетті және көптілді ортасы да гуманитарлық бағыттағы зерттеулердің мазмұнын байытады. Мысалы, зерт­теу­шілер түрлі елдерден келген білім алу­шы­лар­мен тілдік тәжірибе жүр­гізіп, мәдениетаралық қа­рым-қатынасты зерт­тей­ді. Мұн­дай ғылыми-пе­да­го­гикалық тәжірибе Қа­зақстандағы көпэтносты, көптілді қоғам үшін де аса өзекті әрі үлгі боларлық. Осы тәжірибелерді ес­ке­ріп, Қазақстандағы гума­ни­тарлық ғылым саласын жандандыру үшін, ше­т­ел­дік университеттермен ты­­ғыз байланыс орнатып, ғы­лыми дербестік пен тех­ни­калық қолдауды үй­лес­тіру қажет. Демек, шет­ел­дік ғылыми ортада қа­лыптасқан тәжірибелер – әсіресе академиялық ер­кіндік, зерттеу сапасын қамтамасыз ететін инфра­құ­рылым, пәнаралық тәсіл мен цифрлық ресурстарды қолдану отандық ғылым үшін үлгі боларлық. Ұлы­бри­тания, АҚШ, Германия сияқ­ты елдердің жетекші уни­верситеттері гума­ни­тарлық саланы тек дәс­түр­лі білім берумен шек­темей, оны қоғаммен, өн­­діріс және техно­ло­гия­мен ұштастыра отырып да­мытуды көрсетіп отыр.

Сәуле ЕРЖАНОВА,

ҚазҰУ профессоры, филология ғылымының докторы