Біздің әдістермен алынатын реагенттердің экономикаға пайдасы зор

Ажар Баешова – техника ғылымдарының докторы, про­фессор. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлы­ғының лауреаты. Түсті металдар мен халькогендердің элек­трохимиялық қасиетін және өндірістік айнымалы токтың әсерімен жүретін электродтық үрдістерді зерттеп, ультрадисперсті мыс және қорғасын ұнтақтарын алу, ай­ны­малы токпен поляризациялау кезінде жүруі мүмкін бол­майтын тотығу-тотықсыздану, еру, ұнтақтардың, қо­сы­лыс­тар­дың түзілімін анықтаған. «Қиын тотықсыз­да­на­тын» се­ленат иондарының тотықсыздандыру тәсілдері, қиын байытылатын тотыққан мыс кендерін сульфидтеу, селе­нид­терді, түсті металдардың сульфидтерін және хризо­кол­ла алу тәсілдері КСРО авторлық куәліктерімен және Қазақстан Республикасы патенттерімен қорғалған. Зерттеу нәтижелері химиялық және металлургиялық өндірістердің қалдықтарын өңдеуде және қолданылған ерітінділерді ауыр металл иондарынан тазартуда пайдаланылған.

– Ғылыми тақырыпты айт­пас­­тан бұрын, ғылым жолына қа­лай түскенім жөнінде баян­дау керек сияқты. Жасымнан кі­тапқа құмарттым, білімге құштар болдым. Сол кезде үл­кен арманым болды. Білім жар­қын болашаққа жете­лей­ті­нін бала кезімнен түсін­ген­дей­мін. Әлі кім болатынымды, қандай мамандықтың иесі болаты­ным­ды еркін түсінбесем де, «мен үлкен адам боламын, бел­гілі, танымал адам боламын» де­ген ойлар жиі келетін. Кіш­кентай кезімде «Қазақстан пио­нері» газетінен С.М.Киров атын­дағы Қазақ мемлекеттік университеті туралы оқып, ана­ма «Апа, мен өскен соң, КазГУ-ге оқуға түсемін» де­ге­нім де есімде. Солтүстік Қазақ­стан облысында орыс мектебін алтын медальмен аяқтап, Ал­матыға жол тарттым. Осы қара шаңырақ – Әл-Фараби атын­дағы Қазақ ұлттық уни­вер­си­тетінің химия факультетіне тү­су бұйырды. Бұл факультетте ат­тары аңызға айналған ұс­таз­дар Б.Бірімжанов, А.Ша­риф­ка­нов, М.Козловский, М.Уса­но­вич, О.Сонгина және олардың шәкірттері Н.Нұрахметов, А.Зе­б­рева, Е.Абланова, Х.Ос­па­нов және тағы басқа атақты ғалымдардан білім алдық, – дейді Ажар Қоспанқызы.

Оқу бітірген соң Қараған­ды­ға жолдама алып, сол кез­де­гі республикада екінші уни­вер­ситет болып болашаққа қа­дам басқан Қарағанды мем­ле­кеттік университетіне аттан­ды. Ұлы ұстаз, химия, метал­лур­гия саласындағы белгілі ғалым Евней Букетовтың же­тек­шілігімен аспирантура бі­тір­ді.

– Ғылыми тағылымдама­дан сол – Қарағандыдағы Хи­мия-металлургия инсти­ту­тында өт­тім. Осы институтта Қазақ­станның өндіріс орын­дарын­да­ғы әртүрлі қиын мә­се­ле­лер­мен шұғылданатын ға­­лым­­дардан тәлім-тәрбие ал­дым. Осында жүріп өмірлік жарымды кездестірдім. Ол – химия ғылымының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі Абдуали Баешов. Қазіргі күнге дейін ғылым жолында бірге еңбек етіп келеміз. Осы ғылым ордасында болашақ ғылыми жұмыстарымыздың баста­ма­сын алып, содан бері зерттеу­лер­мен шұғылдануды жал­ғас­­ты­рудамыз. Қазақстанда ке­ңі­нен дамыған мыс өндірі­сін­де кенді өңдеп, таза мыс алу процесінде көптеген қосалқы өнімдер түзіледі. Соның ара­сын­да құрамында бағалы ме­талдар – алтын, күміс, сонымен бірге сирек элементтер болып табылатын селен мен теллур шлам түрінде жинақталып қа­лады. Шламның құрамында мыс ұнтағы да түзіледі. Осы ба­ғалы химиялық элементтерді бөліп алу мәселесі өте қиын болып есептелген. Канди­дат­тық диссертациямның тақы­ры­бы осы аталған шламдардың құрамындағы мыс және се­лен­нің электрохимиялық қа­сиет­терін зерттеуге арналған еді. Тәжірибелер жасау барысында алты валентті селенді тотық­сыз­дандырып, таза элемент күйінде бөліп алу әдісін жасап, КСРО авторлық куәліктерімен қорғап едік, – дейді Ажар апай.

Ғалымның докторлық дис­сер­тациясының тақырыбы бір­қа­тар металдардың, оның ара­сында қиын балқитын ти­танның қалдықтарынан олар­дың бағалы қосылыстарын алу әдістерін жасауға арналған. Осы бағытта бірқатар патент­тер алды. Соның арасында Еуразиялық патенттік бюроның патентін ерекше атап өтуге болады. Титан, қорғасын, мыс, те­мір және тағы басқа ме­тал­дардың қосылыстары, дәлірек айтқанда, оксидтері, гидрок­сид­тері, тұздары әртүрлі са­ла­ларда қолданыс табады. Ал бұларды белгілі әдістермен алу түрлі қиындықтармен іске асырылады. Жоғары темпе­ра­тураларда жүргізуді қажет етеді. Олар көпсатылы және бір­қатар зиянды қосы­лыс­тар­ды қолданумен іске асы­ры­лады.

– Біз жасаған әдістер бо­йын­ша аталған химиялық қо­сы­лыстар бөлме температу­ра­сында ешқандай қосымша реагенттерді пайдаланбай жүр­­гізіледі. Бұл әдістер эко­ло­гиялық және экономикалық тұр­ғыдан тиімді. Сонымен қа­тар осы металдардың элек­тро­химиялық қасиеттерін зерттеу барысында өндіріс орын­да­рын­дағы ағызынды сулардың және пайдаланылған ерітін­ді­лердің құрамындағы алтын, кү­міс, мыс, селен, теллур сияқ­ты элементтерді таза күйде бөліп алу әдістерін де жасадық. Осы әдістерді жасау ҚР Ғылым және жоғары білім министр­лі­гінің гранттық қаржылан­ды­руы­мен іске асырылуда. Бө­лінген қаржы лабораторияға қон­дырғылар, реагенттер алып, зерттеулер жүргізуді қам­тамасыз етті. Бұл зерт­теу­лер бір-екі күндік жұмыстар емес. Олардан нақты нәти­же­лер алу үшін айлар, жылдар қажет. Бүгінде зерттеулердің нәтижелері патенттермен қор­ғалып, отандық және шетелдік журналдардағы мақалалар, монография сияқты еңбек­тер­де жариялануда. Сонымен бір­ге студенттердің бітіру жұ­мыс­тары, магистрлік және PhD дис­сертациялар қорғалуда. Дәл қазір елге, дамуымызға, экономикаға тигізетін пай­да­сын бағалау қиын. Десе де, көп­теген металдар қосы­лыс­тарының қолданылу сала­ла­ры­на тоқтасақ, біз жасаған әдіс­тер­мен алынатын реагент­­тердің экономикаға пайда кел­тіретіні сөзсіз, – дейді ғалым. – Бір жағынан қарағанда, бұл қосылыстар осы күнге дейін пайдаға аспай, жинақталып қалған металл сынықтарын, жоңқаларын өңдеуді, демек, қоршаған ортаны тазартуды қарастырса, екінші жағынан – арзан, тиімді жолдармен аса қажет химиялық қосылыстарды синтездеу. Қазір бейор­гани­ка­лық қосылыстарды электро­хи­миялық әдістермен синтездеу бағыты бірқатар өндіріс орын­дарын қызықтыруда. Сонымен бірге мыстың электрохимиялық қасиетін зерттеу барысында біз осы металдың әртүрлі са­ла­ларда кеңінен қолданы­ла­тын, аса майда, ультрадис­персті ұнтақтарын алу әдіс­­терін жа­сап, бірнеше па­тент­терге ие бол­дық. Осы ұн­тақтарды «Grand Metal Сorporation» ЖШС мекемесі өндіріп, саты­лым­ға қойған болатын.

Ғалымның екінші қыры – ұстаздық жол. Білгеніңді өзгеге үйрету, жастарды тәрбиелеу – бұл жауапкершілігі зор іс. Ажар Қоспанқызының ғылыми жетекшілігімен 4 кандидаттық диссертация, 70-тен астам магистрлік диссертация және 100-деген дипломдық жұмыс­тар қорғалған. Бірнеше рет кан­дидаттық және докторлық диссертацияларды ресми оп­по­нент ретінде сараптап, пі­кірлер дайындады, дис­сер­та­циялық кеңестердің мүшесі де бол­ды. Профессордың 700-ден астам ғылыми, оқу-әдіс­те­мелік еңбектері, авторлық куәліктері мен патенттері бар. Химия және экология пән­де­рінен қазақ тілінде жазылған оқу құралдары бүгінде сту­дент­тердің игілігіне жарап тұр.

Ұзақ жылдар бойғы ғылыми ізденіс уақыт өте келе өз нә­ти­жесін берді. Ғылыми орта оның еңбегін жоғары бағалады. 2003 жылы білім, ғылым және тех­ника саласындағы ҚР Мем­лекеттік сыйлығының лауреаты ата­нып, академик Е.А.Бөкетов атындағы сыйлыққа ие болды. Бұдан бөлек, «Қ.А.Ясауи уни­вер­ситетінің қайраткері», «Жо­ғары оқу орнының үздік оқы­ту­шысы» байқауының жеңімпазы, «ҚР Білім беру ісінің құрметті қызметкері», Бүкілодақтық өнер­тапқыштар қоғамы тара­пынан «Өнертапқыштар мен рационализаторлар үздігі» атақтарының иегері атанды. Ол – Халықаралық ақпарат­тан­ды­ру академиясының академигі.

Гүлнар ЖҰМАБАЙҚЫЗЫ