ҚазҰУ археологтарының тың табысы

Қазіргі таңда Қазақстанның археология ғылымының алдында тұрған келелі міндеттердің бірі  тарихи-мәдени мұраларымызды объективті тұрғыда зерделеп, ғылыми айналымға енгізуде екені сөзсіз. Тарихи сананың ұлттық тарихымызды танып-білуде маңызды орын ала­тынын ескерсек, бұл ретте археолог-ғалым­да­ры­мызға жүк­тел­ген міндеттер жеңіл болмасы анық. Еліміз еге­мендік алған жылдардан бастап тарихымыздың көп­те­ген ақтаңдақ беттері ашылып, ғылыми-зерттеу жұмыс­та­ры жүйелі түрде жүргізіле бастады. 

Осы негізде археологиялық із­де­ністер де жандана түсіп, отан­дық ғалым-археологтердің өз міндеттерін нағыз кәсіби дә­ре­жеде атқарып, сүбелі үлес қосып отырғанын айта кеткен орынды. Дегенмен де аймақтық ерек­ше­ліктерге байланысты басы ашыл­маған мәселелер де өз шешімін күтуде. Жалпы, шығыс Сарыарқа археологиялық ескерткіштерінің хронологиялық диапазонының кеңдігімен ерекшеленеді. Сондай маңызды тақырыптардың бірі Абай облысы Аягөз ауданының археологиялық ескерткіштерінің зерттелу тарихының мәселесіне қатысты болмақ.

ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитеті жариялаған 2021-23 жылдарға арналған ғылыми жобалар аясында Қазақ ұлттық универ­си­тетінің бас­шы­лығымен «Шығыс Қа­зақстан облысы Аягөз ауда­ны­ның архео­ло­гиялық ескерт­кіш­тері: пән­аралық зерттеу» тақы­ры­бындағы ғылыми-зерттеу жұ­мыс­тары атал­ған өлкеде өткен жылы басталды. Жо­баның басты мақсаты – Аягөз ауданындағы әр дәуірдің ар­хео­логиялық ес­керт­кіштерінің толық картасын жасау. Сонымен қатар мүмкіндігінше қола, ерте темір және түркі дәуірі тайпаларының жерлеу ғұрпы, салт-санасы мен дүниетанымына қатысты мате­риал­дарды жүйе­леу, сараптау мақсатында жаңа­дан ашылған ескерткіштердің іші­нен ерекше қызығушылық ту­ғы­затын қорған, қоршауларға қазба жұ­мыс­тарын жүргізу. Осы мәсе­ле­лерді шешу жолында ҚазҰУ ұс­таздары және ғылыми қыз­­мет­керлерден жасақ­тал­ған Алтай ар­хеологиялық экс­пе­ди­циясы құ­рылып, оның құра­мын­да сту­денттер тәжірибеден өтті. Бо­ла­шақ археологтердің тео­рия­лық білімдеріне прак­ти­калық жағы­нан далалық жағ­дай­да тәлім бер­ді.

Биыл зерттеу жұмысы Ма­мыр­су ауылдық округіне қарасты Бозай қорымындағы үш қорғанда жалғасты. Бұл қорғандардағы қарапайым екі жерлеу орнында ескерткіштің абсолютті мерзімін анықтайтын ешқандай зат та­был­мады, ал орташа келген қорғанда сол заманда-ақ тоналып кет­ке­ніне қарамастан, тас жәшікте сақ жауынгері жерленгені анық­тал­ды.

Далалық ізденістердің келесі сатысы осы аудандағы аталған округ­тен басқа, Тарбағатай, Ақ­шатау ауылдық округтеріндегі археологиялық ескерткіштерді есепке алу, нақты орындарын анықтау, картаға түсіру болды. Нәтижесінде жаңадан қола дәуірінің, ерте темір және түркі дәуірлерінің отызға тарта қо­рымы, қонысы және петро­глиф­тер тобы тіркелді. Осы өлкеде ал­ғаш рет сақ патшалары мен ақ­сүйектері жерленген элитар­лық қорғандар тобы анықталып, есепке алынды. Бұл жерде айта кететін жайт, қорғандар оңай олжаны кәсіп еткен жергілікті халықтардың аяусыз тонауына түсуде. Бұл қорған, обалардың дені сол кездің өзінде тоналып кеткендіктен, біз, археологтер, өткен тарихымызды, ата-баба­ла­ры­мыздың тұрмыс-тіршілігі, на­ным-сенімі, шаруашылығы және т.б. жайттардан там-тұмдаған мағ­лұмат алу үшін тоналғанын біле тұра, қазба жұмыстарын жүр­гізуге тура келеді.

Бұлардың барлығы да сол заманның өзінде-ақ тоналып кет­кеніне қарамастан, қорған­дар­дың архитектуралық құрылысын, он­дағы табылған олжаларды зерт­теу мен топтау мәдени-та­рихи кезеңдерді түйіндеуге және осы мәдениетті жасаған сақ тай­па­ларының даму деңгейін са­ралауға мүмкіндік туғызады. Алайда бұл археологиялық ес­керт­кіштердің барлығы да осы уақытқа дейін өз қалпында жет­пегенін ескергеннің өзінде, әлі де талай ғылыми құнды жаңалықтар өз ашылуын күтуде.

Ескерткіштің ірі көлемі жер­лен­ген адамның қоғамда өте жо­ғары мәртебеге ие болғанын дәлелдейді, оның басқа жұрттан ерекше артықшылығын көр­се­теді. Сонымен қатар сақ дүниесі шең­берінде болған тығыз мә­дени-шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да анық көрініс береді. Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған ол­жаларды зерттеу мен топтау мә­дени-тарихи кезеңдерді түйін­деуге және осы мәдениетті жа­саған сақ тайпаларының даму дең­гейін саралауға мүмкіндік туғызады.

Біздің жыл санауымызға де­йінгі IX-VIII ғасырлармен мер­зім­делетін еліміздегі ең көне сақ қорғандарының бірінен табылған тың жәдігерлер ғылыми сара­лау­дан өтіп, Семей қаласындағы об­лыс­тық тарихи-өлкетану музейіне тапсырылды.

Табиғаты аса бай, тамаша археологиялық ескерткіштері бар Аягөз ауданындағы нақты ғы­лы­ми тұрғыдан алғандағы ауқымды зерттеулер биыл да үлкен жа­ңа­лықтарға толы ашылуларға бағыт алмақ.

Ғани ОМАРОВ, 

Бауыржан БЕСЕТАЕВ,

Археология, этнология және музеология кафедрасының аға оқытушылары