"Алаш айнасы" республикалық қоғамдық саяси-күнделікті газет
4 шілде 2012, 11:06
Адамға патриоттық тәрбие ана сүтімен дариды
ӘЛИЯ МАСАЛИМОВА, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Философия және саясаттану факультетінің деканы, философия ғылымының докторы, профессор:
– Әлия Рымғазықызы, Елбасы Н.Назарбаев биылғы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты халыққа Жолдауында 10 бағыт бойынша жаңа міндеттерді айқындап берді. Ғалым әрі факультет басшысы ретінде Президент Жолдауындағы қандай мәселелерді ерекше атап өткен болар едіңіз?
– Елбасының биылғы Жолдауында айтылғандай, елдің әлеуметтік-экономикалық жаңғыруы мен үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы бойынша барлық стратегиялық міндеттерді табысты іске асыру секілді басты мәселелер өзекті бола түсті. Жұмыспен қамту, қолжетімді баспанамен қамтамасыз ету, сот және құқық қорғау жүйесін жетілдіру, халыққа қызмет көрсету сапасын арттыру мәселелерінің күн тәртібіне енгізілгені қарапайым ел азаматы ретінде мені қуантпай қоймайды. Ғалым, педагог ретінде білім мен ғылым жүйесін жаңғыртудың барлық аспектілері толғандырады. Интеллектуалдық капиталды қалыптастыру біздің алдымыздағы басым міндеттердің бірі болып табылады. Интеллектуалдық капиталды қайтіп арттыра аламыз? Бұл, ең алдымен, адами ресурстарға, адамдардың физикалық және психологиялық салауаттылығына байланысты. Біз «дені саудың – жаны сау» дегендей, салауатты өмір салтын ұстанып, насихаттауымыз керек. Әлемде өзімізді танытып, мойындату үшін жоғары білімді, білгір мамандар даярлаумен қатар тұлғалық қасиеті кемелденген азаматтарды қалыптастыру арқылы интеллектуалдық ұлтқа айналуымыз қажет. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев атап өткендей, саяси басқарушылардың жаңа тұрпатты тобын даярлау туралы тапсырмасының факультет басшысы ретінде оның бізге де қатысы бар деп есептеймін. Біздің факультетте көптеген әлеуметтік-гуманитарлық мамандықтар, соның ішінде кәсіби саясаттанушылар даярланады. Әлбетте, саяси басқарушылардың элиталық корпусын қалыптастыру білім сапасы мен оқытушылардың кәсіби дайындығының деңгейімен тығыз байланысты екені анық. Ал оқыту сапасының педагогтердің кәсіби біліктілігі мен олардың инновациялық мәдениетіне тікелей қатысы бар. Жастармен, студенттермен көп жұмыс істейтін болғандықтан, мемлекеттік жастар саясаты туралы заңнама мен жастар үшін әлеуметтік лифт қалыптастыратын әлеуметтік-экономикалық, заңнамалар пакетін қабылдау өте маңызды шаруа деп білемін. «Болашаққа капитал салу» тұжырымдамасын адами капитал, технологиялық даму мен ғылыми-техникалық ізденістерге ұзақ мерзімді инвестициялар жұмсау деп айтар едім. Осы тұрғыда жастарды әлеуметтік қолдау бағытында университет ректоры Ғ.Мұтановтың бастамасымен әр факультеттің оқуда үздік болған, ғылыми-зерттеушілік және қоғамдық жұмыстарда белсенділік танытқан талантты студенттерді материалдық жәрдемдесіп, ынталандыру үшін демеушілік және атаулы стипендиялар тағайындалған. Мәселен, біздің факультетте көрнекті ғалым-саясаттанушылар мен қоғам қайраткерлері Т.Мұстафин, С.Жүсіпов, Н.Масанов атындағы стипендиялар, Т.Тәжібаев атындағы атаулы шәкіртақы, Қазақстан саясаттанушылары қауымдастығының, әлеуметтік зерттеулер мен инжиниринг орталығының, Әл-Фараби орталығының, діни зерттеулер мен сараптама орталығының демеушілік стипендиялары тағайындалды.
– Президент биылғы Жолдауында «Оқыту үдерісінің тәрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар – патриотизм, мораль мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тәннің де, жанның да дамуы, заңға мойынсынушылық. Бұл құндылықтар, меншіктің қандай түріне жататынына қарамастан, барлық оқу орындарында да сіңірілуге тиіс» деген болатын. Иә, расында, Әл-Фараби бабамыздан «тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» деген тәмсіл қалған. Оқыту жүйесінде патриоттық тәрбие беру үрдісін қалай жүзеге асыру керек деп ойлайсыз?
– Қазіргі кезде патриоттық тәрбие, жалпы тәрбие жүйесі өзекті мәселелердің бірі ретінде көтеріліп отыр. Дегенмен тәрбие дегенді адамның іс-әрекетінің ерекше бір саласы немесе белгілі бір ережелердің, өсиеттердің жинағы деп қана қарастыруға болмайтынын еске сала кеткен жөн. Тәрбие – перманентті процесс. Өмір есігін ашқан әрбір адам мәдени ортада өмір сүреді, қоғамда азамат, жеке тұлға ретінде қалыптасады. Әрбір индивидтің белгілі бір кезеңдердің барысын әлеуметтенетіні және де тәрбие процесінің жүзеге асатыны мәлім. Педагогикалық теорияда білім мен тәрбие синтезі жүйесінің классикалық үлгілері баршылық. Мәселен, ағылшын дәстүрінде «тәрбиелі адам – бұл білімді адам», сол сияқты француздарда «білімді тұлға – тәрбие көрген адам» деген қағидаттар орныққан. Тарқатып айтқанда, ағылшындар тәрбиенің сипаты білімнің деңгейін анықтайды деп түйсінеді. Ал немістердің пәлсапасы басқаша, білімді тұлғаның тәрбиелі болмауы мүмкін емес, ондай адам көргенсіздік танытпайды дегенге саяды. Әр елдің мәдениеті мен менталитетіне сай әр алуан түсінік-пайымдары бары екені белгілі. Қазіргі кезде өз әріптестерімізбен бірге «зерттей отырып – оқытамыз, оқыта келе тәрбиелейміз» деген қағиданы ұсынамыз. Бұл жерде балалар мен жастарды тәрбиелеу ісі тек мектеп мұғалімдері мен гуманитарлық сала мамандарына жүктелген міндет емес екенін айтқан жөн. Әрқайсымыз өз саламызда тәрбиеші рөлін атқаруымыз керек. Ал адамға патриоттық тәрбие ана сүтімен дариды, толеранттылық, заңды құрметтеу, әлеуметтік келісім – бала кезден сүйекке сіңетін асыл қасиеттер. Оған қоса моральдық, рухани құндылықтар отбасынан, мектептен, одан кейін жоғары оқу орнынан, өмір сүрген ортасынан қалыптасады.
Қазақстан жастарын тәрбиелеудің жалпыұлттық тиімді жүйесін құруда жетекші рөлге жоғары оқу орындары ие. Осындай пайымға сүйенсек, қазіргі университеттердің миссиясы тұрғысынан студенттік ортада жоғары рухани ізденістерге бағытталған гуманистік құндылықтарды қалыптастыру мәселесі өзекті болып келеді. Осы бағытта Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде бірқатар нақты қадамдар жасалғанын атап өткен жөн. Университетте студенттің жеке тұлғалық қасиетінің үйлесімді қалыптасуы үшін гуманитарлық орта құруда белгілі бір рөл атқаратын Гуманитарландыру жөніндегі кеңес жұмыс істейді. Бұл кеңестің арқасында әлеуметтік-гуманитарлық бағыттағы ғалымдардың интеллектуалдық және кәсіби потенциалына серпіліс жасалуда.
Біз жоғары мектептің озық дәстүрлері мен асыл құндылықтары көрініс тапқан корпоративті мәдениет кодексін қабылдадық. Корпоративті мәдениет құндылықтарын бойына сіңіріп, корпоративті рухта шыңдалған университетіміздің түлектері ертең бүкіл қоғамда игі дәстүрдің жандануына сүбелі үлес қосатын болады. Факультетімізде студенттер мен оқытушылардың тәртібін бақылап, үйлестіріп отыратын, корпоративті мәдениет пен ҚазҰУ студентінің ар-намыс кодексінде қамтылған нормалар мен ережелерді сақтау мақсатында ұйымдық механизм іспетті этика жөніндегі комиссия құрылды. Қабылданған корпоративті мәдениет әрбір оқытушы, қызметкер, студенттің өзінің корпорациясының (университет) атына сай, брендіне лайық болуына себін тигізеді дер едім.
Біздің университетімізде енгізілген студенттік топтардың куратор-эдвайзер үлгісінде педагогикалық тәлімгерлік механизмін сәтті тәжірибе деп санаймын. Бұл индивидуалдық оқыту-тәрбие жұмысының тиімділігін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік берді. Университетте студенттерді ғылыми-зерттеушілік және мәдени-қоғамдық істерге белсенді жұмылдыратын клубтық жұмыс қағидатын дамытуға үлкен көңіл бөлінеді.
Ең бастысы, студенттермен тәрбие жұмыстары ғылыми әдістер негізінде және инновациялық технологияларды енгізу барысында жүргізіледі. Мәселен, Философия және саясаттану факультетінің кафедраларында оқу, ғылыми және тәрбие процесін дамыту жөніндегі төрт ғылыми орталық, сонымен бірге когнитивті психология бойынша бір лаборатория бар. Факультетте 2011 жылдың қазан айынан бастап үш жаңадан ашылған ғылыми орталық, тәрбие жұмысы бойынша екі орталық жұмысын бастады, сонымен бірге екі бизнес-инкубатор мен бір студенттік конструкторлық бюро (СКБ) ашу жоспарланып отыр. Сонымен бірге Діни зерттеулер және сараптама орталығы мен Саяси технологиялар орталығы барын атап айтқым келеді. Діни зерттеулер және сараптама орталығы дін және діни бірлестіктер туралы ҚР Заңына байланысты, дәстүрлі діндер және дәстүрлі емес ағымдарға, секталарға қатысты үлкен ауқымда ақпараттық, білімдік, түсіндіру жұмыстарын жүргізеді. Жыл басынан бері бұл орталық дін және діни қатынастар саласындағы мемлекеттік саясат, конфессияаралық келісім мен толеранттылықты сақтау мәселелері бойынша бірқатар табысты тренингтер сериясын ұйымдастырды. Қызметкерлеріміз діни әдебиеттерге сараптама жасайды, телевидение бағдарламалары мен басылымдарға және өзге шараларға белсене қатысады. Саяси технологиялар орталығы саяси технологиялар саласына маманданған жетекші қазақстандық зерттеушілер мен сарапшылардың бірлесіп жұмыс істеуінің нәтижесінде құрылды. Оның қызметіне маркетингтік, ақпараттық, сараптамалық, жарнамалары, креативтік және өзге де қызмет көрсетудің, билік пен азаматтық қоғамның институттары үшін әлеуметтік-стратегиялық жоспарлау, қоғаммен өзара байланыста ұзақ мерзімді тактикалық және стратегиялық жобаларды әзірлеу сияқты кешенді жұмыстар кіреді.
– Елбасы оқыту процесінде патриоттық тәрбие беруге назар аудару қажеттігін айтса, жаратылыстану саласындағы кейбір ғалымдар мен оқытушылар әлеуметтік-гуманитарлық пәндерден бас тарту керек, бұл жаратылыстану саласы үшін артық шаруа деген ұсыныстар айтып жүр. Осы жаратылыстану саласында әлеуметтік-гуманитарлық пәндерді алып тастау мәселесіне қалай қарайсыз?
– Бұл – үлкен пікірталас туғызып отырған мәселе. Әрине, гуманитарлық сала маманы ретінде мұндай ұсыныстарға мүлде келіспеймін. Меніңше, әлеуметтік-гуманитарлық пәндерді алып тастап, тар ауқымда маман даярлайтын болсақ, онда адамның тұлғалық қасиетінен, жан дүниесінен айырылып қаламыз. Ежелден кемелденген адам идеал болып келді. Шығыс пен Батыстың ғұламалары адамның сыртқы келбеті (физикалық) мен рухани ар-ұжданының (ішкі, жан-дүние) өзара үйлесімді болуын, адами қасиеттерін дамытып, кемел адам қалыптастыруда тәрбиенің аса маңызды орнын байыптаған. Иә, ЖОО жоғары білікті мамандар даярлауы керек, дегенмен ХХІ ғасырда гуманитарлық парадигма бойынша тәрбие адами мәдениетті меңгеру процесі ретінде қарастырылады, ал білім алу әр адамның шығармашылық потенциалының көзін ашып, байытуға жағдай жасау болып саналады. Қазіргі қоғамның сұранысына сәйкес, білім сапасын көтеру үшін оқыту процесінде модульдік жүйе, компетенттілік әдістер секілді әртүрлі инновациялық технологиялар қолданылады. Осы компетенттілік әдістердің технологиясы бойынша мамандардың коммуникативті дағдысын, көпмәдениетті ортада өмір сүруге бейімділігін, кәсіби қызметінде диалог орната білу қабілеті шыңдалады. Мен осындай біліктіліктің бірнеше түрлерін келтіре кетейін: ынтымақтасу – топ ішінде ынтымақтасып жұмыс істей білу; шешім қабылдау – келіспеушіліктер мен қақтығыстарды бітістіру; ымыраға келе білу және тағы басқалар. Өйтпеген жағдайда біз қатып қалған алгоритмнен ауытқымайтын, әртүрлі нюанстар мен психологиялық жайттарды, адами факторларды ескеруге қабілетсіз «роботтар» шығаруымыз кәдік.
– Білім саласына бөлінетін қаржы жылдан-жылға артып жатыр. Биыл білімге 1 триллион 200 миллиард теңге бөлу қарастырылған. Еліміз бұрын жалпы білім беру жүйесін көңіл бөлініп келсе, қазіргі кезде элитарлық білім беруге ден қойып келеді. Осы элитарлық білім беруге көшудің артықшылықтары мен кедергілері қандай?
– Ең алдымен, бұл сұраққа жауап беру үшін элиталық білімді қалай түсінеміз деген сауал туындайды. Көптеген дамыған елдерде элиталық оқу орындары өз елінен тысқары шетелде мойындалып жататыны мәлім. Оксфорд, Кембридж, Гарвард және басқа да осындай оқу орындарының дипломдары түлектердің кәсіби біліктілігін куәландыратын визиттік карточкасы іспетті. Өз басым Қазақстанның, сондай-ақ Орталық Азия бойынша үздік оқу орнында жұмыс істейтінімді мақтаныш тұтамын. Шынында да, бізде өте жоғары интеллектуалдық және материалдық потенциал бар. Біздің университетті әлемнің топ-университеттері қатарына қосуға ең алғаш болып күш-жігер жұмсап, бәріміздің алдымызға үлкен мақсат қойып, қанаттандырған Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов болды. Ол ұжымға есте қаларлық харизмасымен және ерік-жігерімен үлкен мақсатты бағындыруға деген сенім ұялатты, тиімді басқарудың шебер үлгісін көрсетті. Қазіргі кезде ҚазҰУ-ды зерттеу университетіне трансформациялау бойынша ректор Ғалымқайыр Мұтанұлы үлкен жұмыстар атқарып жатыр. Мысалы, оқытушының оқыту, әлеуметтік, ғылыми-зерттеу жұмыстарын бағалау рейтингі енгізілді. Осындай шынайы рейтингтің арқасында педагогикалық іс-әрекетін жетілдіру, инновациялар енгізу, білім беру сапасын көтеру бағытындағы жұмыстар күшейтілді. «Нәтижеге бағдарланған басқару» тұжырымдамасын басшылыққа ала отырып, осы оқу жылында факультеттің қызметі Индикативтік жоспары негізінде жүзеге асырылды. Индикативті жоспар деген не? Меніңше, бұл белгілі бір көрсеткіштер мен қажетті цифрлар емес, біз ұмтылып отырған асулар мен бағындыруға талпынып отырған шыңдар. Осы ретте Гельвецийдің «жарыс данышпандарды тудырады, ынта-тілек таланттардың даңқын шығарады» деген тәмсілі еске түседі. Расында, шынайы бәсекелестік жағдайында үлкен нәтижелерге қол жеткізуге болады. Мысалы, бұдан бір жыл бұрын біз үшін импакт-факторы жоғары шетелдік журналдарда мақала шығару қол жеткізбес арман болса, қазір ондай мақаланы кім көп шығарды дегенді талқылайтын жағдайға жеттік. Осы ретте Елбасы тапсырмасымен әлемдік ақпараттық ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ететін Thomson Reuters (АҚШ) ұлттық лицензиялық компаниясымен келісімшартқа қол қойған Білім және ғылым министрлігіне алғыс айту қажет.
– Мәдениеттанушы ғалым ретінде қазіргі Қазақстан қоғамындағы өте өзекті мәнге ие маргиналдық тақырыбын жан-жақты зерттеп келесіз. Этномәдени тұрғыдан сан қырлы маргиналдық құбылысына қатысты қандай тұжырым жасар едіңіз?
– Маргиналдық мәселесін эвристикалық әлеуетіне ден қоя отырып, мәдениеттанулық өлшемдер тұрғысынан зерттеп келемін. Меніңше, әрбіріміз қандай да бір маргиналдық ұстанымға бейімбіз. Өйткені маргинал орталықта, алғы шепте, сыртта, артта, шеткеріде болуы мүмкін. Маргиналдық девиация сипатында минус немесе плюс белгісімен көрініс береді. Этномәдени тұрғыдан алғанда, мысалы, егер этникалық мәдениеттің ядросының беріктігін, дәстүр мен тұрмыс-салтын айтқан кезде маргиналдықты жағымсыз мағынада қабылдап жатамыз. Дегенмен мен маргиналдық мәдениетті өз шекарасынан сыртқа шығуға ұмтылушы кемелденген мәдениеттің атрибуты ретінде өзгеше ұғымда зерделеуді ұсынамын. Түпнұсқалығы мен қайталанбастығын айшықтайтын кез келген мәдениет әрқашан өз аумағы мен шекарасынан асып шығуға талпыныс жасайды. Сондықтан маргиналдықтың позитивті статусы жаңа қатынастарды құрушы коммуникативтік ресурс ретінде қарауға жетелейді.
Санада қатып қалған түсінік бойынша маргинал – жағымсыз құбылыс, әлеуметтік аутсайдер, нақты қазығы жоқ адам деп қаралып жүр. Бұл рас, бірақ біржақты пікір. Неліктен көбіміз маргиналдықты «көпір», «құлып», «медиум» екенін, шекараның бөлініп қана қоймай, жалғанып, бірігетінін ұмытып кетіп жатамыз? Осы тұрғыдан алғанда қазақ халқының тарихи мәдениетіндегі батыр, ақын, сал-серілердің, сан алуан мифтік тұлғалардың бірегей көшпелі өмірде маргиналдық стратегиялық топтасуынан туындайтынын дәлелдедім. Мәселен, бізге жеткен деректерге сәйкес, ежелгі түркітілдес халықтар мен тайпаларда бақсылар, абыздар, медиумдардың аса маңызды қоғамдық статусы болды. Олар ерекше психологиялық және рухани қасиеттерге ие болған еді. Осы орайда Қазақстандағы маргиналдану процесінің, әсіресе этномәдени маргиналдық феноменінің өзіндік ерекшеліктеріне тоқтала кету керек. Этномәдени маргиналдықтың басты сипаттамасы ретінде «бұрынғы ортамен» әлеуметтік, мәдени байланыстардың алшақтауы, вертикальді мобильділіктің шектелуі, этникалық өзін-өзі анықтау мен әлеуметтік идентификация мәселелерінің өзекті болып отырғанын айтқан жөн.
Сайып келгенде, маргиналдық мәдениеттің басты қайшылықтарын ескерсек, Қазақстандағы этномәдени маргиналдықтың спецификалық ерекшеліктерін айқындай түсеміз. «Ескі» мен «жаңаның» нормалары мен құндылықтарының сәйкеспеуінен «мәдениет қақтығысы», «құндылықтары қақтығысы» (культурошок) пайда болады. Традиционализмді сетінететін маргинализм сыртқы пішін, жүріс-тұрыс, мәнер, байланыс стилі моделіне индивидуалды таңдау жасауға жол ашады деп есептейміз. Маргиналдық тақыр жерден шыққан феномен емес, бұл мәдениетаралық өзара әрекеттестіктің нәтижесі, этномәдени маргиналдық өзге мәдениетті сезіну мен қабылдауы, сол мәдениеттің құрамынан табылуы. Сондықтан маргиналдық традиционализм секілді сан қатпарлы құбылыс, қоғамда сан алуан формалары кездеседі, ішкі және сыртқы себептердің әсерінен және өзге құндылықтармен байланысқа түсе отырып өзгеріске ұшырап отырады.
– Әңгімеңізге рақмет!
Алашқа айтар датым...
Педагогтердің мәртебесін көтеріп, «мұғалім» деген сакральді (киелі) ұғымға жан бітіру қажет. Біз, қазақстандықтар, қонақжай, кеңпейіл, төзімді азамат екендігімізді, жоғары білім жағынан озық екенімізді, тіпті дамыған елдерден жан басына шаққанда ЖОО саны жөнінен алда екенімізді мақтан тұтамыз. Алайда, өкінішке қарай, күнделікті өмірде, көшеде, жол үстінде ұрда-жық агрессияшылдық пен болмашы ашу-ыза, төзімсіздік пен тәрбиесіздік көріністерімен бетпе-бет келіп жатамыз. Ондай келеңсіздіктердің төркіні неде? Мәдениетсізден арылып, рухани құндылықтарды бойға қалай сіңіреміз? Меніңше, бізге қоғамның толық құқылы мүшесі екенімізді сезіне отырып, азаматтық дағдымыз бен ұстанымымызды қалыптастырып, мәдени тамырымызды тануымыз керек. Немқұрайдылыққа жол бермеуіміз қажет. .
Автор: Құбаш САҒИДОЛЛАҰЛ