"Айқын" республикалық газеті

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін 1965 жылы бітіріп, осы оқу орнында қол үзбей 50 жыл еңбек еткен Нұртай Торманұлын ұлағатты ұстаз, білікті ғалым деп баға беруге толық құқығымыз бар.

Нұртай Торманұлы Қызылорда облысы Қармақшы ауданы бұрынғы Жетінші ауыл, Чкалов атындағы колхозда (қазіргі Ақжар совхозы) 1940 жылы дүниеге келеді. 1932 жылғы ашаршылық, 1937 жылғы жаппай жазалау шараларының зардабы мен екінші дүниежүзілік соғыс басталған жылдар арасында жаңа дүниеге келген жандардың бірі. Сондықтан төрт жылдық Ұлы Отан соғысы, соғыстан кейінгі қалпына келер жылдардың қиындығын көріп, оған төзіп өскен. Өсіп, өніп, білім алып, еліне, хал­қы­на аянбай еңбек етіп, үлкен белестерден көрін­ген көптеген тұлғалар сол жылдары қазақ жастарының арасынан шыққан. Нұртай Торманұлы да осындай айтуға тұрар­лық, болашақ жастарға үлгі бола білген жан.

Ол университет қабырғасында диплом­дық жұмысын қазіргі Санкт-Петербург қаласындағы Жданов атындағы мемле­кет­тік университеттің адам және жануарлар фи­зиологиясы кафедрасының лабора­то­рия­сында ғылыми тәжірибелер жүргізу арқылы «Бас миы қыртысының күйіс қайырушы малдардың асқазан бөліктерінің жиы­рылуы­на әсері» деген тақырыпта қор­ғап, мем­лекеттік комиссия мүшелерінің «өте жақсы» деген баға алды. Оны бітірген­нен кейін Киров атындағы мемлекеттік уни­верситеттің (қазіргі әл-Фараби атын­дағы ҚазҰУ) адам және жануарлар физио­логиясы кафедрасының жанындағы ғылыми-зерттеу проблемалық лабора­­то­риясына жұмысқа қалдырылды. Сөйтіп, оның 1966 жылдан бастап үлкен ғылым саласына алғашқы қадамы басталды.

Сол жылдары Біріккен Ұлттар Ұйымы­ның (БҰҰ) шешімімен «Халықаралық биологиялық бағдарламасы» қабылданып, осы бағдарлама бойынша ол проблемалық лабораторияның ғылыми жобасына сәйкес «Адам және жануарлардың әртүрлі эколого-географиялық аймақтарға бейімделуінің физиологиялық, биохимиялық механизм­дерін зерттеумен» айналысады. Ғылыми тәжірибелерін Орта Азия мен Қазақстан, Қырғызстанның таулы аймақтарында (Памир, Іле, қырғыз Алатауы) және Қазақ­станның шөлді, шөлейтті аймақтарында (Маңғыстау түбегі) мекен етуші тұрақты тұр­ғындарымен уақытша келушілердің бейім­делу механизмдерін зерттеуге бай­ланысты ұйымдастырылған ғылыми экспе­дициясына қатысып, 1966 – 1972 жылдар бойы ғылыми материалдар жинақтады. 1974 жылы б.ғ.д., профессор М.Аваз­ба­кие­ва­­ның басшылығымен «Гипоксия мен сыртқы ортаның жоғарғы температура­сының адам және жануарлар қанының құрамындағы белоктар мен белок фракция­ларының жас ерекшеліктеріндегі өзгерісі» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, екі айдың ішінде «СССР ВАК» (жо­ғарғы аттестациялау комиссиясы) шешімін алады.

Әрине, осының бәрі ерен еңбектің, жат­пай тұрмай ізденіп, табиғаттың ыс­ты­ғына да, суғына да шыдап, тауға да, шөл даланың аптаған ыстығына да төтеп беріп жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесі.

Нұртай Торманұлы 1969 жылдан бастап, педагогикалық қызметін де абыроймен атқара бастады. Өзінің бойындағы адам­гершілігі, іскерлігі де еленіп, 1975 жылы 35 жасында Биология және география факуль­тетінің кешкі және сырттай бөлімінің деканы болып тағайындалды. Декандыққа тағайындалу алдындағы кейбір оқиғаларды да ағамыз еске алады. Сол кездегі универси­тет ректоры Өмірбек Жолдасбеков сенім­мен қараса, сол кездегі университеттің партия комитетінің хатшысы Е.А.Кузнецов оның декан болуына қарсылық білдіріп, арызына қол қоймайды. Мұны естіген Өмекең, оны шақырып алып былай дейді: «Евгений Александрович, сіз Н.Торманов­тың декан болуына не үшін келісіміңізді бер­медіңіз? Себебін айтыңыз» дегенде ол нақты жауап бере алмайды. Сонда ректор тұрып,«бұл жұмыс партиялық емес, әкім­шілік жұмыс, сондықтан да ойланыңыз» дейді. Содан кейін партком хатшысы үндемей қолын қояды.«Кейіннен кездесіп, Евгенийдің өзінен сұрағанымда, ол екеуміз жатақханада бірге тұрған жылдары (1964-1965) ол аспирант мен 4 курс студенті) екеуміздің арамызда келіспеген жайды он жылдан бері ұмытпаған екен. Әрине, кейін­нен татуласып кеттік. Бұл жердегі ерекше айтып отырғаным, сол кезде компартияның қылшылдап тұрған заманында Өмірбек ағамыздың қорықпай өзінің, пікірін нақты айтқандығы еді, – дейді Нұрекең ағамыз.

Кейіннен (1983 – 1989 ж.ж.) биология факультетінің күндізгі бөлімінің деканы­ның орынбасары, ал 1989 – 1995 жылдар арасында Биологияны оқыту әдістемесі кафедрасының меңгерушілік қызметін атқарды.

Профессор Н.Торманұлы 1984 жылдан бастап Қазақстанның экологиялық проб­лемаларының бірі «Қоршаған ортаның әртүрлі ксенобиотиктермен, оның ішінде гербицид, фунгицид және инсектицит­тер­мен ластануынан мониторинг жүргізіп» күріш және мақта егетін аймақтарында Қызылорда, Шымкент облыстарының аудандарында да зерттеулер жүргізіп, оның салдарынан туындайтын әсерлерін әкім­шілік орындарға, Ауыл шаруашылығы ми­нистрліктеріне тиісті ұсыныс жасап, шара қолдануын талап етті.

Нұрекең педагогикалық еңбек жолында да ауыз толтырып айтарлықтай қызмет етіп келеді. 1985 – 1991 жылдар аралығында Ы.Ал­тынсарин атындағы білім беру проб­ле­малары ғылыми-зерттеу институтымен бірігіп «Биология пәнін тереңдетіп оқы­татын гимназиялар мен жеке сыныптарына арнап оның әдістемелік кешен жасау» мәселелерімен айналысып, оқу-әдістемелік құралдар жасауға белсенді қатысты. Профессор Н.Торманұлы өзінің білімі мен тәжірибесін, оқу үдерісіндегі инновациялық технологияларды мектеп оқушыларымен, оқытушыларына, бакалавр, магистр, доктаранттарға үйретуде.Оның дәлелі 1985 жылдардан бастап, Алматы қаласының көптеген мектептерінде (РФМШ, №140, 161, 145, 118), Қазақстан Республикасы тұң­ғыш Президенті Қарасай аудандық Корпоративтік қорының басқаруымен мектеп оқушылары мен оқытушыларына оқу әдістемелік көмек көрсетумен қатар, биология пәнінен олимпиадалар өткізуге соңғы бес жыл бойы белсене қатысуда. Рес­пуб­ликамыздың басқа да облыстарын­дағы мектеп оқушыларымен оқытушыларына өзінің білімін, біліктілігін, тәжірибесін үйретуде.

2008-2009 жылдары Маңғыстау облы­сының білім беру департаментінің сұра­нысы бойынша биология пәнінен 30 мұғаліммен апталық семинар дәріс оқып, тәжірибе алмастырды. Облыстық «Дарын» орталығында, дарынды оқушылармен био­логия пәнінің күрделі тарауларынан дәріс өткізілді. 2009 жылының ақпан, нау­рыз айларында Қызылорда, Талдықор­ған облыс­тарында Республикалық деңгейде пәндік олимпиадалар өткізуді басқарды. 1998 жылы Білім, ғылым және мәдениет министрлігі жанынан Республикалық ғылыми-практикалық «Дарын» орталығын ұйымдастыруға үлесін қосты.Сол ашылған орталыққа алғаш рет Республика деңгейінде дарынды балаларды тартып, халықаралық деңгейде өтетін биологиялық олимпиадаға дайындауға атсалысты. 1997-1998 жылдарда профессор Н.Торманұлы Халықаралық био­логия олимпиадасына (1997 жылы Ашхабад, 1998 жылы Германия, Киль қала­сы) Қазақстан командасының координа­торы болды. 1998 жылы Германия, Киль қаласында өткен олимпиадада Қазақстан­ның командасындағы үш оқушы қола медаль жеңіп алды, бір оқушы мақтау грамотасына ие болды.

Н.Торманұлы кафедраның, факуль­тет­тің және университеттің қоғамдық жұмыс­тарына да белсене атсалысады. 2004 – 2008 жылдары факультеттегі «Қазақ тілі» қоға­мының төрағасы, факультет ғылыми кеңе­сінің, оқу әдістемелік бюросының мүшесі болып қоғамдық жұмыстарға қатысады. 2005 жылдан осы уақытқа дейін ҚР білім және ғылым министрлігі жанындағы стан­дарттау және ұлттық тестік орталығында эксперттік комиссияның мүшесі. Респуб­ликалық ғылыми-педагогикалық «Биоло­гия және салауаттылық негізі» журналының редакция кеңесінің тұрақты мүшесі. 2007 жылдан Қазақстан дәрігерлер және про­визорлар ассоциациясының мүшесі.

Ұлағатты ұстаз студент жастарға өзінің білімін, біліктілігін, тәжірибесін аянбай беруде. Биология және биотехнология мамандықтары бойынша ІІІ және ІV курс студенттеріне «Адам және жануарлар фи­зиологиясы» және «Биологияны оқытудың инновациялық әдістемесі» атты жалпы курс­терден студенттерге жиырма жылда астам уақыт қазақ тілінде дәріс оқуда. Бака­лавр, магистрлерге де таңдамалы арнаулы курстарды дайындайды. Сонымен қатар бакалаврлық, магистрлік диссертация қорғауға басшылық етеді. Соңғы 10 жылдың ішінде 30-дан астам магистрлер дайындап, өмірге жолдама алуға үлесін қосты. Н.Тор­манұлының тағы да бір ерекше қасиеті, өзінің студенттерге оқыған пәндерінен бір-екі жылдан кейін міндетті түрде қазақ тілін­де оқулық, оқу құралдарын баспадан шығарып шәкірттеріне ұсынып отырады. Н.Тормановтың қаламынан 200-ден астам ғылыми және ғылыми-әдістемелік мақа­лалар жарыққа шықты. Оның ішінде 11 оқу құралдары мен оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар қазақ бөлімінде оқитын студент­терге, магистранттарға арналып жазылды. 2014 жылғы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 80 жылдық мерейтойына арналған «Үздік оқу басылымы» байқауында «Саты­лым­дар көшбасшысы» номинациясы бо­йын­ша 1 дәрежелі диплом және 100 мың теңге сыйлығына ие болды.

Республикалық баспасөз беттерінде және телевизор «Хабар агенттігі» арқылы білім арнасы, «Жаңашыл алаң» бағдар­ла­масынан биология, физиология ғы­лым­дарының жетістіктері және салауатты өмір салтын насихаттау жайлы бірнеше рет дәрістер оқып, сұхбаттар жасады.

Жастарға білім, тәрбие берудегі еңбегін және факультет, университет деңгейіндегі белсенді жұмыстары бағаланып, универ­ситет ректорларының бұйрығымен бірнеше дүркін (20 рет) алғыс жариялануымен қатар, 1984 жылы «Қазақ университетіне 50 жыл» мерекелік төсбелгісімен, 1994 және 1996 жылдары, «Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі», 1996 жылы «әл-Фараби атындағы Ұлттық университетке 75 жыл» құрмет белгісімен, 1996 жылы «Қа­зақстан Республикасы білім беру ісінің құрметті қызметкері», 2014 жылы «әл-Фа­раби атындағы Қазақ Ұлттық универси­те­тіне 80 жыл» мерекелік медалімен мара­пат­талынды. Нұр-ағамыз жастарға білім және тәрбие берудегі өзінің білімін, тәжірибесін әлі де жалғастырып келеді.