Мәнсия САПАРҒАЛИҚЫЗЫ, профессор:Қоғамдық мәселелер ҚазҰУ сарапшыларының назарында

Социология ғылымдарының докторы, ҚазҰУ әлеумет­тану және әлеуметтік жұмыс кафедрасының профессоры, сарапшы Мәнсия Сапарғалиқызы «Qazaq universiteti» га­зетіне қоғамдағы өзекті мәселелер жөнінде сұхбат бер­ген болатын. Бүгін сол әңгімені оқырман назарына ұсынып отырмыз. 

– Елімізде халық санының артуына орай Алматы, Аста­на, Шымкент қалаларына ха­­лықтың қоныстануына шек­­теу қою керек деген ұсы­нысты естіп қалып жүр­міз. Сіздің ойыңызша қа­лай?

– Кез келген қаланың табиғи заңдылығына сәйкес, тұр­ғын­дарына қатысты белгіленген бір шегі болуы керек. Қандай да бір мөлшер белгіленбей, сырттан ағылған адамдардың саны тым көп болып жатса, жергілікті қаланың шығыны есе­леп артып, экологиялық, әлеу­меттік ахуалы қиындай түседі. Бәрінен бұрын бұл сол мемлекеттің ішкі гео­эконо­микалық, геосаяси және көші-қон саясатына кері әсер ете бас­тайды. Әлемдегі көшбас­тау­шы қалалар жөніндегі ғы­лыми-зерттеу жұмыста­рын­да­ғы деректерге сүйенсек, қалай болғанда да, ел астанасында халық саны міндетті түрде өсу үстінде болады. ҚР Статистика бюросының мәліметінше, 2023 жылғы 1 мамырдағы жағдай бо­­йынша елдегі халық саны 19 миллион 854 мың адам, қала халқы – 12 миллион 276,3 мың, ауыл халқы – 7 миллион 577,7 мың адам болды. 2021 жылғы 1 сәуірмен салыстырғанда, ха­лық саны 238,3 мың адамға не­месе 1,3 пайызға өскен. Ал­маты қаласы халық санының ең көп өсімін көрсетті, осы ке­зең­де халық саны 17 мың 771 адам­ға өсіп, 2 млн 175 мыңға жетті. Бұл қарқынмен 10-15 жыл­­дың көлемінде Алматы 5 млн халық тұратын мега­по­лис­ке айналатын секілді. Орта Азия­­дағы ең ірі қала болуы мүмкін. Екінші орында Астана қаласы тұр, онда халық өсімі 16 мың 802 адамды көрсетіп, 1 млн 359 адамға жетті. Шымкент қа­ласының тұрғындары – 1 205 889.

Әдетте, астаналарда бас қала мәртебесіне сай, іскерлік белсенділік те арта түседі. Іскери компаниялар өздерінің бас офисін орналастыруға ты­ры­сады. Тағы бір жағынан, бюджеттен бөлінетін қаржы көп болғандықтан инфра­құры­лым­дар көптеп салынып, жаңа жұмыс орындарына да үнемі вакансия болады. Сондықтан ха­лықаралық тәжірибеде аста­на, сол секілді ірі қалалардағы халық санын шектеудің тео­рия­сы мен теңдеуі ұсынылған.

Қазір Астанаға кімнің кіріп, кімнің кіре алмайтынын анық­тау бойынша миграция мәсе­ле­сі талқыланып жатыр. Бүгін­де Астанада бір миллионнан аса адам тұрып жатыр. Онда тұ­рақтауды шектеу қала хал­қы­ның жастардың оқуға келуі, жаңа жұмыс орындарының ашылуы ауылдан Астанаға кө­шу процесінің әсеріне бай­ла­нысты туындап отыр.

ҚР Еңбек және халықты әлеу­­меттік қорғау минис­тр­лі­гі­нің комитет басшысының ай­туы бойынша, қала әу баста 300 мың адамға ғана есеп­тел­ген. Сондықтан Астананың кө­ле­мін кеңейту, әлеуметтік ин­фрақұрылым салу мәсе­ле­лері орын алуда. Сондықтан Ас­тана, Алматы, Шымкент сияқ­ты ірі қалаларда тұрақ­тау­ды шек­теу заңдастырылған ере­­желер бойынша жүзеге асы­рылуы керек. Егер жұмыс бе­рушілер жұмысқа шақырып, үймен не­месе жатақханамен қам­та­ма­сыз етсе, оқуға келген жас­тар­ға шектеу болмауы ке­рек. Сон­дай-ақ емделуге не қы­­ды­рып келуге шектеу бол­майды.

Қазір Астана қаласы бойын­ша тұрақтауға шектеу енгізу мәселесі үкімет органдарында қаралуда. Мәселе тіркелген қала тұрғындар санын қада­ға­лау, реттеуде болып отыр. Жұ­мысқа тұрақты тіркеуі бар тұр­ғындарға ғана рұқсат беру қала тұрғындары санын қа­да­ғалауға мүкіндік береді. Ірі қа­лаларда қала жанындағы елді мекен­дер­ден тіркеусіз жұмыс істеп жүр­гендерді есепке алу оңай емес. Шектеу іріктеу ар­қылы ке­лу­шілердің әлеуметтік құ­ры­лымы мен мақсатын ес­ке­ре оты­рып жүргізілсе тиімді бол­мақ. Қоғамдағы осындай өзекті тақырыптарды ҚазҰУ сарапшы-ғалымдары назарда ұстап, әр­дайым талқы ұйым­дас­тырамыз. Мұндай пікір-сайыс­тарға білім алушылар бел­сенді араласады.

– Ішкі миграцияның эко­но­микаға пайдасы мен зия­ны қандай?

– Мигранттардың шамадан тыс көптiгi кез келген елдiң iшкi еңбек нарығындағы бәсеке­лес­тiкке төнген қауiп және оның отандық экономикаға ке­рi әсер ететiнi сөзсiз. Бiр жа­ғы­нан алғанда, жаһанданудың табиғи процесi ретiнде қабыл­да­натын заңсыз миграция мә­се­лесi – бүгiнде елімізде күн тәр­тiбiнде тұрған проблема. КСРО ыды­ра­ғаннан кейiн эко­но­микалық тұр­ғыда белгiлi бiр жетiс­тiк­тер­ге қол жеткiзе бiл­ген мем­ле­кет­тер қатарындағы Қазақстанға сырттан ағылатын заңды және заң­сыз мигранттар көп. Не­гiзiнен бүгiнде әсiресе, елi­мiз­дiң оңтүстiк аймағына айтар­лық­тай қиындықтар мен қауiп төндiрген заңсыз мигра­ция эко­номикалық тұрғыда ғана емес, этнодемо­графия­лық, қыл­мыстық тұрғыда да қа­терлi. Осының кесiрiнен, жыл сайын республикалық бюджет қо­мақ­ты шығын шегедi. Өйт­кенi, құ­қық қорғаушылар Қа­зақ­стан­да­ғы жүздеген, мың­да­ған миг­рантты мемлекет есе­­бiнен елдерiне қайта апа­рып тастаса да, арада аз ғана уақыт өткенде әлгi заңсыз миг­ранттар қазақ жерiне қайта ке­ледi. Кейбiр ел­дердiң этни­ка­лық топ­тарының шекара ай­­­­­мақ­тарындағы ауыл­ды жер­лерге шоғырлануы да қо­ғамды алаң­датып отыр. Мы­салы, Оң­түстiк Қазақстан об­лы­сындағы тәжiк, өзбек пен түр­кi­мендердiң басым бөлiгi ауыл­ды жерлерге қоныстанған. Ал­маты облы­сын­дағы ауыл­дар­да қырғыз­дар көп (ал сол­түс­тiктегi шека­ра­лық аймақ­тарда орыстардың саны артып келедi). Миграция жөнiндегi халықаралық ұйым өкiлi Павел Шлиппек қазақ елiн­де заңсыз нан табуға ты­рысатын Өзбек­стан, Тәжiкстан, Түркiменстан, Қырғызстан мен Қытай аза­мат­тарын шартты түрде үш топқа бөлуге бола­ты­нын айтады: бiрiншiсi, күнде та­ңертең темiр жол, көлiк не­месе басқа да транс­порт тү­рi­мен шекара ма­ңын­дағы ба­зар­ға жемiс-жидек пен көкөнiс әке­лiп, кешке қарай үйлерiне қай­та оралатындар. Екiншiсi, шо­пан, құрылысшы, егiн суара­тын­дар мен егiндi жинайтын маусымдық жұмыс­шы­лар. Үшiн­­шiсi, ұзақ уақыттан берi Қа­зақстан аумағын мекен етiп, алыпсатарлық және басқа да кәсiпкерлiк түрiмен айна­лы­са­тын шетел азаматтары. Шлип­­пек­тiң пiкiрiнше, қара күшiн жалға беретiн алғашқы екi топтағылар жұмыс берушiге тәуелдi болса, үшiншi топ керiсiнше, қазақстандық кәсiп­кер­лердiң басты бәсекелес­те­рiне айналған әрi iшкi нарық­та­ғы тұтынушылық сұранысты қа­нағаттандырып отырған тә­уел­сiз әрi заңсыз мигранттар.

Барлық иммигранттардың жартысына жуығының құжаты бар, жұмыс істейтін және са­лық төлейтін болғандықтан, олар жалпы ішкі өнімнің өсуіне ықпал ету арқылы экономикаға оң әсер етеді. Құжатталған жә­не құжатсыз иммигранттар тұ­т­ынушы болып саналады. Олар экономика шеңберінде ақша жұмсайды және оны нығайтуға көмектеседі. Бірнеше миллион құжатсыз иммигранттар салық төлеушінің жеке нөмірін пай­да­ланып салық төлейді. Салық және экономикалық саясат инс­титутының мәліметтері бо­йынша, олар жылына 11,7 мил­лиард долларға жуық мем­лекеттік және федералдық са­лықтарды төлейді.

Демографиялық тұрғыдан ал­ғанда жаңа келген им­миг­ранттардың төрттен үшінен ас­тамы 18 бен 64 жас ара­лы­ғында. Бұл қоғамдағы егде жас­тағы адамдар мен жас­тардың арақатынасын төмен­де­теді. Сонымен қатар қан­дас­тар санының өсуі ұлттық құ­­­ры­лымында қазақтардың са­­нының артуына алып келді.

– Қазір Ресейден келіп жат­қан мигранттар азайды ма?

– Миграцияның жаңа лебі Ре­­сей мен Украина арасындағы соғыс салдарынан пайда бол­ды. Украиналықтар соғыстан, ре­сейліктер санкция зарда­бы­нан қашып, жан-жаққа көшіп жа­тыр. Көрші ел ретінде Қа­зақ­станға келіп жатқандары бар. ҰҚК-нің мәліметі бойынша, осы жылдың ақпаны мен сәуірі аралығында Ресейден 128 мың адам келген, былтырғымен салыстырғанда, көрсеткіш екі есе көп. Украинадан 3074 адам келген – бұл өткен жылғыдан 15%-ға артық. Қазақстанға не­гі­зінен кәсібі ІТ-ге немесе жұ­мысы интернет желісіне тән ма­мандар келіп жатқанын бай­қаймыз. Яғни білімі, жұмыс тәжірибесі, бизнесі әрі қар­жы­сы бар адамдар. Себебі қазір әуе билетінің өзі қымбат. Олар­ды креативті класс өкілдері деуге болар. Жалпы айтар бол­сақ, басым көпшілігі жастар, 25-40 жас аралығындағылар. Бұл топ аға буынға қарағанда, қимылы ширақ. Олар әлеу­мет­тік тұрғыда масыл емес, еңбек­ке қабілетті, білікті қызмет­кер­лер. Ресейліктер ірі қалаларға, Алматы мен Астанаға баруға тырысады. Қазақстан тек ірі ресейлік бизнес үшін ғана емес, фрилансер, стартап жә­не шағын бизнес үшін де тар­тымды мекенге айнала бас­тады. Ресейліктер үшін соңғы бірнеше айда біздің еліміздің аты мен рейтингі әжептәуір өс­ті деуге болады. Бизнесі ин­тер­нетке байланған адамдар көбірек көшіп келіп жатыр. Оларға жұмыс іздеудің қажеті жоқ. Ал ЖСН алғандардың ең­бек нарығына қалай әсер ете­тінін қазір айту қиын. Әзірге мен білетін кейстерді айтсам, ресейліктер біздің нарықта ма­ман табылмаған жұмысқа ор­на­ласып жатыр. Яғни жұмысқа орналасу үшін бәсекелестік емес, кадр тапшылығы негіз бол­ды. Бұл жерде жұмыс бе­руші үшін де әрі ресейліктерден тәжірибе алмасатын ұжым үшін де пайда бар. Демек, көші-қоннан да пайда бар. Біз­ге келген ресейліктер өз ақ­ша­сын біздің экономикаға жұм­сайды. Мәселен, жалға бе­ру, мейрамхана, қонақүй, ша­ғын бизнес нарығына жаңа им­пульс береді. Еңбек нарығы өз­гереді, бұрын батыс ауди­то­риясына жұмыс істеген білікті кадр­лар пайда болады. Ал қа­шықтан жұмыс істейтіндер жер­гілікті қызметкерлер үшін бә­се­келес болады дей алмай­мын, себебі олар ары қарай өз клиенттеріне, яғни Еуропа мен АҚШ-тағы тапсырыс беруші­лер­ге жұмыс істеуді жалғас­ты­ра береді. Яғни, жұмыс беру­ші­лер мәселесіне келгенде, жергілікті тұрғындармен талас болмайды деуге келер. Оның үстіне Қазақстанда ағылшын, қазақ, орыс тілін жетік меңгер­ген үш тілді мамандарға жоға­ры сұраныс байқалып келеді.

– Мәнсия Сапарғалиқызы, Қазақстаннан өзге елге кө­шу мәселесі туралы не ай­та­сыз?

– Осы күні адам капиталы, ең­бек нарығына қатысты қы­зық жағдай туындады. Осыдан бір­неше ай бұрын ғана қазақ­ста­н­дықтардың елден кетуі күн тәртібінде тұрған мәселе еді. Енді кері бағытта өзгерді. «Егер сен вакансияны қолдан жіберіп алсаң, шағымданып жылаудың орнына біліктілігіңді арттыру ке­рек» деген хедхан­тер­лердің айтқанына қосы­ла­мын. Егер осы талапты негізге алатын болсақ, еліміздің тұр­ғындары үшін иммиг­рант­тармен бәсе­ке­ге алаңдаудың қажеті жоқ.

«Интеллектуалды мигра­ция» (ағылш. brain drain) – ма­ман­дардың, ғалымдар мен білікті жұмысшылардың өз елі­нен сая­си, экономикалық, діни не­месе басқа да себептер бо­йынша жаппай шығу үдерісін, яғни эмиграциялық процесті си­паттайды. Әрине, бұл ретте ма­мандарының бір бөлігі сырт­қа кеткен елдерге айтарлықтай экономикалық, мәдени, ал кей­де саяси залал келтірсе, ке­­рі­сін­ше, иммигранттарды қа­был­дайтын мемлекет-тер үл­кен және арзан зияткерлік ка­пи­тал­ға ие болады. Ал ақылды жас­тарын, мамандарын жо­ғалт­қан ел зиян шекпей қой­май­ды.

Еліміз үшін білімді мама­н­да­рымыздың, ақылды жаста­ры­мыз­дың шетелге білім алуға кетіп, оралмай қалу қаупі үлкен алаңдатушылық тудыруда. Сон­­дықтан бірінші кезекте интеллектуалды көші-қонның үлкен ағыны – жоғары білімді дайын мамандардың сыртқа кетуі мәселесін және жоғары білім алу мақсатында шетелге арман қуып кеткен жастардың елге қайта оралмау жағдайын талдау қажет.

Қазақстанның ақыл-ойы АҚШ, Канада, Ресей, Германия, Из­раиль, Гонконг, Сингапур, Қы­­тай елдеріне тарауда. Шет­ел­ден мамандарды тартуға қарағанда, өз мамандары­мыз­ды пайдалану әлдеқайда тиім­ді. Қайтарымсыз интеллек­туал­ды эмиграция салдарымен кү­ресу қиын болып отыр, өйт­кені ақылға бәсекелестік бүкіл әлемде өсуде, ал Қазақстан әзірге өз білімділеріне, та­лант­та­рына ерекше ұсыныс жа­са­май­ды. Яғни еңбекақы төлеу деңгейі, әлеуметтік пакет және да­мыған елдермен салыс­тыр­ғанда, басқа да көптеген па­ра­метр бойынша артықшылықтар жоқ.

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан –

Гүлзат НҰРМОЛДАҚЫЗЫ