БІЗ ҰСТАЗДАРЫМЫЗҒА ҚАРАП БОЙ ТҮЗЕДІК

Cұлтан ТӨЛЕУХАНОВ,   ҚР Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі,  

Қазақстан Жоғары мектебінің Ұлттық ғылым академиясының академигі:

Мен беткеұстар, халықаралық рейтингте алдыңғы қатардан көрініп жүр­ген, еліміздің, ғалымдарымыздың атын шығарып отырған Әл-Фараби атын­да­ғы Қазақ ұлттық университетінің түлегімін. Жарты ғасырдан астам өмірім осы университетпен тікелей байланысты. 1968 жылы биология фа­куль­тетіне оқуға қабылданып, 1973 жы­лы бітірдім. Биыл 50 жыл болған Био­физика кафедра­сының бірінші түлегі және бірінші аспирантымын. Оқуды бітір­генде биология факультетінің Ғылыми кеңесі аспирантураға ұсынып, түстім.

Біз ұстаздарымызға қарап бой түзедік, білмегенімізді үй­рен­дік. Студент кезімнен ғы­лыми жетекшім, осы уни­вер­си­теттің түлегі Виктор Ми­хай­лович Инюшиннің қол­дауымен 1981 жылы дис­сер­та­ция қорғадым. Ғылыми жұмыс зауыт емес. Кейде экс­пе­ри­мент болмай қалады, кейде мақала шықпай қалады. Ас­пи­рантурада оқып жүргенде ста­жи­ровканы санамағанның өзін­де, алты жыл жүрдім. Өзі­міз прибор жасадық, оған па­тент алдық. Мақала шығардық. Біздің кезімізде барлық ас­пи­рант қорғамайтын. Оны жаман ас­пирант не оның ұстазы жаман деп айтуға болмайды. Жай ғана жұмыс шықпай қалды – болды. Ол аспирант сосын бас­қа тақырып алып жал­ғас­ты­ратын. Бұл ғылымға деген адал­дық, жауапкершілік. Ғы­лым жолында адам өзін-өзі ая­май, терлеп-тепшіп, мұрнынан қан ағып еңбектену керек. Мен бір-екі рет мұрнымнан қан ке­тіп, ауруханаға түскенмін. Бәрі солай жұмыс істейтін. Ғылым жолы оңай жол емес.

Аспирантураны бітіргеннен ке­йін мені университетке жұ­мыс­қа қалдырды. Ол кезде білім министрі Көпжасар Нә­рі­баев болатын. Ол кісі адам ре­тінде, ғалым, ұйымдастырушы ретінде өте мықты болды. Био­физикадан қорғаған бірінші ма­ман болғандықтан, ми­нистр мені жолдамамен ҚазМУ-дың Био­фи­зика кафедрасына жі­берді. Өйткені бұл еліміздің бо­лашағына тікелей бай­ла­нысты мамандық болатын.

Университет жатақхана бер­ді, отбасылы болдым. Бала­ла­рымыз №12 жатақханада тұр­ғанымызда өмірге келді. Осы жатақха­на­лардан елімізге бел­гілі көптеген адамдар шықты. Университетте стажер, ас­пи­рант, кіші ғылыми қызметкер, аға ғылыми қызметкер, оқы­ту­шы, аға оқытушы болдым. Бы­лай­ша айтқанда, барлық ке­зең­нен өттім. 1986 жылы до­цент болдым. Сол жылы Ти­ми­рязев-Розыбакиев көше­лерінің қиылысынан пәтер бер­ді. Дәл осы уақытта деканымыз, про­фес­сор Рахметқажы Бер­сім­баев декан орынба­са­ры қыз­метіне шақырды. Жетекшім «Сұл­тан, деканның орын­ба­са­ры болып не істейсің? Док­тор­лық диссертацияңды қорға» деген кеңес берді. Декан орын­басарлығына үшінші рет ша­қырғанда Виктор Михай­лов­ичке «де­кан бірер жыл кө­мек­тесуімді сұрап отыр, бар­ма­сам болмай тұр» деп, 1989 жы­лы декан орын­басары қыз­ме­тіне кірістім. 1991 жылы рек­тор Көпжасар Нәрібаев шақы­рып, «Сұл­тан Төлеуханұлы, мен сізге проректорлық қыз­мет ұсы­намын» деді. Шынын айт­қанда, қор­қып кеттім. Мұндай лауазымды қызметке дайын емес сияқты болдым. Оның үс­тіне док­торлық дис­сер­тациям­ды қорғаймын д­е­ген жоспарым бар. Бірден не айтарымды біл­мей, бір күн ойлануға рұқсат сұ­радым. «Ой­лан, ертең маған жауабын айт. Дұрыс ше­шім қабылдайтын шығарсың?» де­ді. Әб­ден ойландым. Жұмыстан қорықпаймын, бірақ «ұйым­дас­тырушылық жұмыс жағы қа­лай болар екен» деген ой бол­ды. Дегенмен «Рек­тор ша­қы­рып тұрғанда ұсынысын қа­был­да­мағаным қалай болады? Не де болса бірер жыл істеп көрейін, егер жұмысты жүр­гізе алмасам өздері де ұстамайды ғой» деп ойладым да, ертеңіне келісімімді бердім. Жұмыс көп, бәрін қолдан келгенше дұрыс атқаруға барымды салдым. Бір жылдан кейін Көпжасар Нәрі­бай­ұлына «докторлық жұмы­сым тоқтап қалды, ғылыммен ай­налыссам» деп ойымды айт­тым. Ол кісі «ойланып кө­рейін» деп қайтарды. Арада үш-төрт ай өт­кен­де тағы сұрауға тура келді. «Кафедраға қайтадан доцент болып барасың ба?» деп сұрады. «Иә. Ғылыми жұ­мы­сым қалып бара­ды» дедім. «Жа­райды, бұл мәселені ше­ше­міз» деп қайтарды.

Арада тағы біраз уақыт өт­кенде «Факуль­тет­те Биология және биотехнология мәсе­ле­лері жөніндегі ғылыми-зерттеу институты ашылады. Маған ұсынылған кандидаттар кө­ңі­лім­нен шықпай тұр. Осы инс­ти­тутқа директор болып бара­сың ба?» деді. Көпжасар Нә­рі­бай­ұлының ризашы­лығы­мен сол жұ­мысқа ауыстым. Ке­йі­нірек «Кафедра мең­геру­шісі Виктор Михайлович көптен бе­рі жұ­мыс істейді. Үлесі мол. Бірақ қазақша біл­мейді. Қазір қазақ бөліміне оқуға түсе­тіндер саны көбейді. Сен сол кісінің орнына кафедра мең­ге­рушісі болсаң» деген ұсыныс айтты. Алғашында жетекшімнің ор­нын тар­тып алғандай бо­ламын деп қатты ыңғай­сыз­дандым. Жетекшім өте жақсы, момын, ешкім­ге зияны жоқ, жақсы адам болатын. Нағыз ғалым еді. Ол кісімен декан өзі сөйлесті. Жеке кабинет беріп, ғылыми жұмысын жалғастыра беретін болды. Дегенмен екі жылдай ыңғайсызданып жүр­дім. Осылайша екі жұмысты қа­тар алып жүруге тура келді. Сегіз жыл Биология және био­тех­нология мәселелері жөнін­дегі ғылыми-зерттеу инсти­ту­ты­ның директоры болдым. Көпжасар Нә­рібайұлы тәуел­сіз­дік алған, экономикалық жағынан ең қиын кезде ректор болды. Сондай қиын шақта университетті сақтап қалды деуге болады. Ол кісі де­ма­лыс­қа кеткеннен кейін Төлеген Қо­жам­құлов ректор болып, қатар жұмыс істедік. Сол жылдары минис­тр­лік­тің бір кісі екі қыз­метті қатар алып жүруге бол­майды деген шешімі болды. Мен кафедра меңгерушісі бо­лып қалуды таңдадым.

Ректор Төлеген Әбдісағиұлы бір күні «Бұ­рын ҚазМУ-да рес­пуб­лика деңгейінде белгілі Біліктілікті арттыру институты болған. 1994 жылы ақша жоқ, қиын уақытта жабылып қал­ды. Сол институтты ашып, қайта жұмысын жан­дандырсақ. Сол институтқа директор бо­ласың» деген ұсыныс айтты. Мен «ка­федраны басқа біреуге берейін деп жатыр екен» деп ой­ладым. Жоқ, ректор екі жұмысты қатар алып жүретінімді айтты. Дереу министрлікке ха­барласып, мә­се­лені шешті. Бұл инсти­тут­та да сегіз жыл директор бо­лып, ке­йін бас­шы­лық­тың рұқ­са­ты­мен жұмысты қойдым. Бұл Ба­қ­ытжан Тұрсынұлы Жұма­ғұлов ректор бол­ған кез. Тұң­ғыш рет институттың қар­жылай қол­дауы­мен қыз­мет­керлерді Ресей, Поль­шаға жібердік. Бұл бұрын бол­маған жағдай.

Осы университетте 55 жылдан бері еңбек етемін. Он ректормен бірге жұмыс істеп­пін. Әрқайсысының орны бө­лек. Әрқай­сы­сы емін-еркін жұ­мыс істеуіме мүмкіндік беріп, жағдай жасады. 

Докторлық диссертациямды қорғап, про­фес­сор атағын ал­дым. 2006 жылы Халық­ара­лық қоғамды ақпарат­тандыру ака­де­мия­сының академигі атағын берді. Кейіннен Ұлттық ғы­лым академиясының кор­рес­по­н­дент-мүшесі, Қазақстан Жо­ғары мектебінің Ұлт­тық ғы­лым академиясының ака­де­мигі ата­ғын берді. Бәрі де ең­бектің арқасы деп ойлаймын.

Факультетіміздегі үлкеніміз, ақсақалымыз Сабыр Нұртазин бір күні «Сұлтан Төлеу­хан­ұлы, Ұлттық ғылым академиясына неге бақ сынап көрмейсіз? Сіздің шәкірттеріңіз де өтіп жа­тыр ғой. Жетістіктеріңіз бар» деп айтты. Ол рас, 700-ден ас­там ғылыми жұмысым бар, 22-ден астам ғылым кандидаты, докторларын дайындағанмын. Ғылыми мектебім бар. Ұлт­тық ғылым академиясының мүшесі болуға құ­жат­тарымды тапсы­ру­ды ұсынды. Бір орын­ға алты адамнан келді. Ректор Ғалым­қайыр Мұтанов та қолдады. Сол кезде акаде­мия­мыздың био­логия және медицина бө­лімі бір­ауыздан қолдап дауыс берді. Шынын айт­қанда, олай болатынын күтпедім. Сөйтіп, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі болдым. Меніңше, мұндай құрмет және сенім ол тек менің жалғыз өзіме көрсетілген се­нім емес, ол уни­вер­ситетімізге, факультетімізге, кафедра­мыз­ға көрсетілген сый-құ­р­мет жә­не сенім. Бұл да біздің универ­си­тетіміздің беделі. Ме­нің ата­ғым университетке беріл­ген атақ деп айтамын. Менің­ше, неғұрлым біздің ұс­таз­да­ры­мыздың мәртебесі кө­те­ріл­ген сайын, со­ғұрлым біз­дің университетіміздің де мәр­тебесі көтеріле береді.

Университетімізде медици­на факультетінің ашылуына үле­­сім­ді қосқаныма қуаныш­ты­мын. Сол кездегі ректор Ға­лымқайыр Мұтанұлымен бірге екі рет Сеул қаласына ба­рып, осы фа­культеттің ашы­луын қол­дадым. Өйткені шет­ел­дер­де ҚазҰУ сияқты мықты уни­вер­­си­тет­тер­де ме­ди­цина фа­куль­тет­тері бар. Сеул уни­вер­ситетінің рек­то­ры да қол­дап, мемо­ран­думға қол қойыл­ды.

2020 жылы кафедра мең­геру­шісі қызметін тапсырдым. ҚазҰУ-да орта ерекше. Орта ерекше болған соң, кісілер де ерекше. Бәрі бір-біріне оң көз­бен қарайды. Бұл шын сөзім. Студент кезімде Асқар Зака­рин ректор бол­ды. Өмірбек Жол­дасбековтің қолынан жа­тақ­ха­наға ордер алып, сосын пәтерлі болғанмын. Өте да­рын­ды кісі болды. Күнде таң­ер­тең сағат 8-ден бастап уни­верситет қалашығында жүріп жат­қан жұмыстарға тексеру жүргізетін.

Көпжасар Нәрібайұлы рек­тор кезінде 2001 жылы Пре­зи­дент Нұрсұлтан Әбішұлы На­зар­­баев келді. Президент «Уни­верситетке қан­дай көмек керек?» деп сұрады. Ректор көптен жұмыс істеп жүрген қызметкерлерге үй ке­рек­тігін айтты. Сол кездегі әкімге бір­ден тап­сыр­ма беріліп, мәселе шешілді. Пәтерлі бол­дық. Ма­ған да төрт бөлмелі пәтер тиді. Қа­лалық әкімшілікке шақырып, пәтер кілтін құр­метпен тап­сыр­ды. Университет бас­шы­лары әр кезеңде қызмет­кер­лер­­дің жағдайын жа­сап отыр­­­ды. Осы университеттің ар­­қа­сында маман, ғалым, ұстаз болдым, пәтер ал­дым. Маған сенім артып көптеген қызметке ұсын­ды. Мен де сеніп тапсырған істі абы­рой­мен ат­қа­руға барымды сал­дым, ая­нып қал­ған жерім жоқ. Оның бәрі осы университеттің ар­қа­сы дер едім. Ректорлар Еділ Ер­ғожин, Мейірхан Әб­діл­­дин­дер­мен де бірге қызмет ат­қардық.

Жансейіт Қансейітұлы рек­тор­лық қызметке кіріскенде «Біздің кезіміздегіге қарағанда аға буынның қатары сәл аза­йып қалыпты-ау, үлкен буын, орта буын, жас буынның ара­сын­да сабақтастық болу керек. Уни­верситеттің дәс­түрі жал­ғасуы керек» деді. Жұмысқа кіріс­кен­нен-ақ университеттің барлық ардагер­ле­рін жинап, үлкен жиын өткізді. Құрмет көрсетті. Біз осындай оң көз­қа­растың, жылы қарым-қаты­нас­тың арқасында жұмыс істеп келеміз. Осы университетте 55 жылдан бері еңбек етемін. Он ректормен бірге жұмыс істеп­пін. Әрқайсысының орны бө­лек. Әрқай­сы­сы емін-еркін жұ­мыс істеуіме мүмкіндік беріп, жағдай жасады. Факультетте 35 жыл, ал университетте 32 жылдан бері Ғылыми кеңестің мүшесімін. Ректор Жансейіт Түй­ме­баев жұмысқа кіріскенде де «Ғылыми ке­ңес­тің мүшесі болып қалыңыз» деген ұсыныс айтты. Бұл менің жұмысыма деген құрметтің белгісі деп білемін.

Университетімізге 90 жыл то­лып отыр. Мерейтойы құтты болсын! Болашақта да осы жоғары деңгейін жоғалтпасын. Дәстүрі жал­ғасып, бір-бі­рі­мізге көмектесіп, демеп, ұжым болып жүрейік. Сонда даярлап жатқан сту­дент­теріміз мықты маман болып, елге қызмет ететін болады.