Михаил НАУРЫЗБАЕВ, Қазақстандық ғылым академиясы жоғары мектебінің академигі, профессор:ҚазҰУ бізді шыңдады

1959 жылы орта мектепті бітіріп, Қазақ химиялық-техно­логиялық институтына (Шымкент қ-сы) оқуға түс­тім. Әрі оқимын, әрі цемент зауытында жұмысшы бол­дым. 1960 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік уни­верситетінің химия факультетіне ауысып келдім. 

ҚазМУ-ды аяқтағаннан ке­йін Аналитикалық химия ка­фе­дра­сында стажер-зерт­теу­ші, ас­пи­рант болып қал­дым. 1970 жылдың шіл­десінде академик М.Т.Козловский мен химия ғы­лы­мының кандидаты В.П.Гла­дышевтың басшылы­ғымен «Сы­нап және амальгамалық элек­тродтарда металдардың тотықсыздану процестеріне бет­тік-активті заттардың тигі­зетін әсері» деген тақырыпта 02.00.05 – Электрохимия және 02.00.02 – Аналитикалық химия мамандықтары бойынша кан­ди­даттық диссертация қор­ға­дым.

Аспирантурада дәріс алған­нан кейін Аналитикалық химия кафедрасының кіші ғылыми қыз­меткері болдым. Сол кез­дері электрохимиялық анализ әдістері бойынша және таза металдар мен қорытпалар алу жөнінен шаруашылық келісім­дік жұмыстарды басқаруыма ту­ра келді. Кафедра түлек­те­рінің аналитикалық химия, радио­хи­мия және электрохи­мия са­ла­ларындағы диплом­дық жұ­мыс­тарына жетекшілік еттім.

1972 жылдың ақпан айында маған университет ректоры Өмір­бек Арысланұлы Жолдас­беков ректораттағы ҚазМУ-дың ғылыми-зерттеу секторын (ҒЗС) басқаруды ұсынды. Сол кезеңде университетте КСРО-ның белгілі ірі оқымыстылары басқарған танымал ғылыми мектептердің қуатты ұжымы жұмыс істейтін; олар үшін ар­найы проблемалық лабо­ра­ториялар ашылған. 70-жыл­дар­дың алғы шенінде бұл ғылыми мектептер іргелі мә­се­лелермен айналыса отырып, за­манасының айбынды мемле­кетінің халық шаруашылығына аса қажетті нәтижелер ұсы­на­тындай деңгейге жетті.

1971 жылы университеттегі шаруашылық келісім бойынша жүргізілген ғылыми жұмыс­тар­дың жалпы көлемі 640 мың рубльді құрады. Ғылыми зерт­теу­лерді өркендету үшін, уни­вер­ситеттің материалдық ба­за­сын қуаттау үшін оқы­мыс­тылардың іргелік ғы­лыми зерттеулерінің нәти­же­лігін кө­теріп, оларды халық шаруа­шы­лы­ғында туындайтын мә­се­ле­лерді шешуге бағыттау қа­жет еді. Бұл міндеттерді орын­дау жо­лында уни­вер­ситеттің ғы­лыми ұжымы мен оның бас шта­бы – ғылыми-зерттеу сек­то­рының бірлесе атқарған жұ­мысының үлесі мол. Уни­вер­ситетте орында­ла­тын ша­руа­шылық келісімдік ғы­лыми жұмыстардың көлемі жыл сайын екі есе өсіп, 1984 жылы 9 млн рубльге жетті. Бұл Қазақстандағы басқа жоғары оқу орындарында жүргізілетін ғылыми зерттеулердің жалпы сомасынан асып түседі. Осы тұста ҚазМУ-дың ғылыми зерт­теу жұмыстарының бас локоморының академиктері – М.И.Усанович, М.Т.Козловский, Д.В.Сокольский, ҚазССР ҒА кор­респондент-мүшелері Б.А.Бірімжанов, О.А.Сонгина, А.Ш.Шәріпқанов, Б.А.Жұбанов, проф. Т.К.Чумбалов және бас­қа­лар да қызмет істеді. Нақ сол тұста университет ұжымы ғы­лы­ми жұмыстарды жөнге қою­дың және дамытудың КСРО-ның жоғары оқу орындары ара­сындағы ең үлгілі өнегесі үшін КСРО Жоғары білім ми­нис­трлігі мен Жоғары мектеп кәсіподағы Орталық кеңесінің ауыспалы Қызыл туын бірнеше дүркін жеңіп алды.

Ұжымның өркендеуімен біз де шыңдалдық. Мысалы, мен ҒЗС-ты басқаруды жалғастыра келе (1976 жылдан аталуы – ҒЗБ), шағын ұжымыммен кан­ди­даттық диссер­тациям­да­ғы бас­тамаларды әрі қарай да­мы­ту жолында зерттеулерді жал­ғас­тырдым. 80-жылдарға қа­рай М.Т.Козловскийдің шә­кірті, дарынды оқымысты және та­маша адам Алексан­дра Ива­нов­на Зебрева бас­қар­ған Ана­литикалық химия ка­­фе­­дра­сын­да және про­фес­сор В.П.Гла­дышев бас­қарған Электрохимиялық әдіс­тері мен радиохимия проб­ле­ма­лық ла­бо­раториясында элек­тро­хи­мия­ның теориялық мәсе­ле­ле­рі­мен және оның қолданбалы жақтарымен айналысқан жас­тар­дың ынтымақты ұжымы қалыптасты. Беттік-активті зат­тардың (БАЗ) электродтық реак­цияларының жылдам­ды­ғына әсерін зерттеуге және металдарды анализдеу, бөлу және аса таза металдарды алу, тағайындалған қасиеттерге ие қорытпалар мен қаптамалар алу практикасына электро­хи­миялық әдістерді енгізуге терең назар аударылды.

Д.К.Меңдалиева бастаған топпен бірге ең алғаш бірқатар БАЗ-дардың температураны 338 К дейін көтергенде адсорб­циялануы артып, тежегіш қа­сие­ті күшейетіні анықталды. Бұл өндірістік электролиздегі жо­ғары температуралар жағ­дайында БАЗ-дарды кең қол­дануға жол ашады.

Таллийді, мысты рафина­ция­лау электролиттері, мы­рыш­­ты, кадмийді электро­экс­трак­ция­лау және ерекше ме­талл мен қорытпалық қап­тама түзе­тін электролиттері алынды.

Сынап, амальгамалық және қатты электродтағы электрод­тық процестерге БАЗ-дардың тигізетін әсері бойынша жүр­гі­зілген зерттеулердің негізінде жасал­ған мысты рафинациялау процесі Балқаш және Жезқаз­ған таулы-кендік комби­нат­та­рын­да (Б.Б.Демеев, А.С.Ха­биев, В.А.Светов т.б.) және мы­рышты электроэкстрак­ция­лау процесі Өскемен қор­ға­сын-мырыш комбинатында, Че­лябинск мырыш­электро­лит­тік зауытында (В.В.Могильный, М.М.Ибраев, А.К.Қозыбаев, Д.С.Әжі­беков) халық шаруа­шы­лық қажетіне енгізілді.

Осы бағыттағы еңбекте­рім­нің қорытындысы ретінде «Бет­тік-активті заттар қаты­суын­да металдарды химиялық және электрохимиялық жол­мен бөліп шығару әдістерінің ғылыми негіздерін жасау» атты (1992 ж.) докторлық диссер­та­ция­ларды (05.17.01 – Бей­орга­ни­калық зат­тар технологиясы және 05.17.03 – Электро­хи­мия­лық өн­дірістер маман­дық­тары бо­йынша) және 20 кан­ди­дат­тық диссертацияны атауға бо­лады.

Менің жетекшілігімдегі шә­кірт­терімнің ғылыми зерттеу нәтижелері 300-ден аса ғы­лы­ми жұмыстарда жарияланды. Ғылыми зерттеулердің жаңа­лы­ғы мен құндылығын біз ал­ған 50-ден аса авторлық куә­ліктер және патенттер дә­лелдейді.

Бірнеше жыл ішінде химия факультетінің ұжымы оқыту және ғылыми потенциалын жо­ғалт­пай, бұрын­нан қалып­тас­қан дәс­түрін сақтай оты­­рып, қазір ҚазҰУ жараты­лыс­тану факультеттері ара­сын­да ал­дың­ғы қатарда. 

Өзім шамам келгенше жоға­ры дәрежелі мамандарды даяр­лауға үлес қостым: менің же­текшілік етуіммен 24 кан­ди­дат­тық және докторлық (Д.К.Мен­далиева) диссер­та­ция қорғалды. Докторлық дис­сер­тация қорғау бойынша дис­сертациялық кеңестің мү­шесі, сонымен қатар бейорга­ни­ка­лық заттар технологиясы және экология (химиялық ғы­лым­дар) мамандықтарына сәй­кес, кандидаттық диссер­та­ция қор­­ғау бойынша диссер­та­ция­лық кеңестің төрағасы болға­нымды ерекше құр­мет­пен еске аламын.

1983 жылы химия факул­ь­те­тінің деканы болып сайландым. Бұл лауазымды орында өз ісіне беріліп істейтін ұстаздармен бірге оқу үрдісіне мамандық таңдау жұмыстарына ерекше назар аударып, студенттердің үлгерімін едәуір жоғарылаттық. Сөйтіп, ғылыммен қатар, оқу жүйесінде де жаңа белестерді бағындырдық.

1987 жылы мамыр айында док­торлық диссертация жұмы­сын бітіру үшін өз еркіммен де­кан қызметінен босатылдым.

1988 жылы қаңтарда бала­ма­лы негізде Қазақ химия-тех­но­логиялық институтының рек­торы болып сайландым. Инс­титутта жоғары мектептің жақсы ұйымдастырушысы ре­тін­де танылғаным ықпал еткен бо­луы керек. Үш жарым жыл рек­тор­лық қызметімде инсти­тут­тың парасатты қызмет­кер­ле­рімен бірге оны қиын жағ­дайдан шығаруға тура келді. Сол кезеңде КСРО-ның ЖОО министрлігінің аттестация­ла­нуынан өтпегені сылтауымен институтты жабу қаупі төнген болатын. Қайта аттестациялау арқылы ҚазХТИ ұжымын дағ­да­рыстан шығардық. Нәтиже­сін­де оқу-методикалық, тәр­бие­­леу жұмыстарының деңгейі жо­ғарылады. Осы жылдар ішін­де жаңа сегіз қабатты инс­титут ғимараты, төрт қабатты зерт­ха­налық ғимарат, институт жұ­мыс­шыларына екі тұрғын үй салынып, төрт қабатты жатақ­ха­на тұрғын үйге айналды, жоғары дәрежелі тұрғын үй құрылысы басталды.

1991 жылы қазан айында өз еркіммен ректор қызметінен босатылдым да, докторлық диссертациямды қорғағаннан кейін Алматыға оралып, ҚР Білім министрлігінің қолдауы­мен ашылған Эргономика инс­ти­туты директорының орын­ба­сары болып жұмыс істедім. 1993 жылы қазанда ҚазҰУ-ға өзімді түлеткен Аналитикалық химия кафедрасының меңгеру­шіс­і ретінде оралдым.

1994 жылдың аяғында Ана­ли­тикалық химия кафедрасы және басқа кафедралар негі­зін­де химия факультеті ма­ңын­да ҚазМУ-дың Физика-хи­мия­лық зерттеу және анализдеу орта­лығын аштым. Онда мен ғылыми зерттеулер жүргізу, анализдің жаңа тәсілдерін өң­деу, органикалық және бей­ор­ганикалық заттарды алу техно­ло­гиясын өркендету, сонымен қатар Қазақстан Респуб­ли­ка­сының мекемелеріне химик-аналитиктерді даярлау және қайта дайындау (дәрежесін ж­о­ғарылату) жұмыстарымен айналыстым.

1995 жылы қаңтарда қай­та­дан химия факультетінің де­каны болып сайландым. Бұл орын­да бұрынғы жұмысыма кірісіп, мамандыққа қызықтыру ісін ұжымға негізгі мақсат ре­тінде қойдым (бұл кезде химик мамандығына қызығушылық тө­мендегені сонша – 1994 жы­лы 75 орынға 74 өтініш берілді). Бірнеше жыл ішінде химия факультетінің ұжымы оқыту және ғылыми потенциалын жо­ғалт­пай, бұрыннан қалып­тас­қан дәстүрін сақтай оты­рып, қазір ҚазҰУ жараты­лыс­тану факультеттері арасында ал­дың­ғы қатарда. 2000 жылдың қазан айында декан қыз­метінен кетіп, ғылыми зерттеу жұ­мыс­тарына және ФХАӘО-ға көбірек назар аудардым. Сол тұста менің ұжымымның өндір­ген ғылыми жұмыстарының ба­ғыт­тары мен ғылыми нәти­же­ле­рі халықаралық (Прага, Со­фия, Стокгольм, Ыстамбұл т.б.) және бұрынғы бүкіл­одақтық (Мәскеу, Санкт-Петербург, Екате­рин­бург, Днепропетровск, Тарту, Томск және т.б.) конферен­ция­ларда, жиындарда жоғары бағаға ие болды.

Өзім басқарған ұжым әлі күн­ге дейін алыс және жақын шетелдер – Ресей, Украина, Ұлыбритания, Дания, АҚШ, Португалия, Жапония, Қытай ғалымдарымен тығыз ғылыми байланыста. Польша (1975 жы­лы), Ұлыбритания (1985 және 1998 жылдары), Қытайда (1990, 2001 жылдары) ғылыми сапар­да болып, Лондон универси­те­тінде, Лафборо қаласындағы химия-технология универси­те­тінде (Ұлыбритания), Варшава университетінде (Польша), Шан­хай және Куньмин универ­си­теттерінде (Қытай) дәріс оқу бақыты бұйырды.

Өз басым шамам келгенше бар күш-жігерімді ҚазҰУ химия фа­культетінің деканы және ҚазХТИ ректоры қызмет­терін­де Қазақстанның жоғары хи­мия­лық білім беру жұмысын дамытуға жұмсадым деген ой­да­мын. ҚР Жоғары мектебі ғы­лым академиясының ака­де­­ми­гі, профессор ретінде көп жыл­дар бойы Қазақстан уни­вер­­ситеттерінің химиядан оқыту-методикалық кеңесін басқардым. Менің бас­шылы­ғым­мен маман моделі жа­сал­ды, бакалаврлардың және магистрлердің мемлекеттік стандарттары мен типтік оқыту жоспарлары құрастырылды. Сонымен қатар химиялық, кри­ми­налистік және эколо­гия­лық экспертиза сияқты жаңа уни­верситеттік мамандықтар ашыл­ды. Қазір менің шәкірт­терім Қазақстан Республи­ка­сының көп аймағында, Ресей­де, АҚШ-та химия факультетінің даң­қын көтере еңбек етіп жат­қанын зор қуанышпен айта ала­мын.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ оқытушы-профессорларын, қыз­меткерлерін, магистрант­тар мен студенттерін білім ор­да­мыздың 90 жылдық ме­рей­тойы­мен шын жүректен құ­т­тық­таймын!