САЯСИ ҒЫЛЫМНЫҢ САРДАРЫ

Қазақ білімі мен ғылымының қара шаңырағы – Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ еліміздің дамуы мен өркендеуіне елеулі еңбек сіңіріп, университеттік ғылымның қалып­та­суына үлес қосқан тұлғаларын мақтан тұтады. 
Осы бағытта білім ордасы мемлекет және қоғам қай­раткерлерінің, зиялы азаматтар мен ірі ғалымдардың өмірі мен қызметіне арналған «Ғибратты ғұмыр» сериясы бойынша арнайы кітаптар шығарып келеді.

Мазмұнды серияның кезекті шығарылымы Қазақстанның ең­бек сіңірген қайраткері, сая­си ғылымдар докторы, про­фес­сор Бұрханов Камал Ни­зам­ұлының 70 жылдығына ар­налып отыр. ҚР Білім беру ісінің үздігі, ҚР білім саласының құр­метті қызметкері, Әлеу­мет­тану академиясының ака­де­мигі Камал Низамұлы еліміздің саяси тарихын зерттеуде нә­ти­желі жұмыстар атқарды. Қа­зір­гі заманғы Қазақстан тарихы және саясаттану ғылымы бо­йынша республикадағы же­тек­ші мамандардың бірі болды.
Камал Бұрханов 1954 жылы 31 наурызда Өзбекстан Рес­пуб­ликасы Ташкент облысының Шұралысай ауылында дүниеге келген. 1977 жылы Ташкент уни­верситетін, 2003 жылы Мәс­кеу мемлекеттік әлеуметтік университетін бітірген.
Бұрхановтар әулеті – Қа­зақ­стандағы қуғын-сүргін құр­ба­ны болған үлкен әулет. 1936 жылы бір діни мереке кезінде жас Камалдың атасы Бұрхан ақсақал «Қазіргі басшымыз Сталиннің өмірі 18 жылға жет­пей­ді, ал түптің түбінде бо­ла­шағы бұлыңғыр бұл мемлекет жоқ болады» деп, көпшілікке ойын ашық айтқан. Осы бір ауыз сөзі үшін ұсталып, дүние-мүл­кі тәркіленіп, өзі айдалып кет­кен. Сол кезде апасы Күлия­жар балаларымен Ташкентке өтіп, сол жерге тұрақтап, тағ­дыр­дың зор тауқыметін тарт­қан. Әртүрлі ұлт өкілдерінен құралған ГЭС-4 елді мекенінде жалғыз қазақ отбасы болып, алты баланы тек өз ана тілінде тәрбиелегені – айтуға тұрар­лық өнеге. Бұл Қызылорданың Жаңақорғанынан жыраққа, өз­ге елге кетуге амалсыз мәжбүр болған әулеттің өз тілі мен ді­ліне деген шексіз сүйіспеншілігі еке­ні сөзсіз.
Қайраткер ғалым табанды ізденістерінің арқасында ғы­лым баспалдақтарынан са­ты­лай көтеріліп, ел игілігі жо­лын­да талмай жұмыс істеді. 1977-78 жылдары Ә.Қастеев атындағы өнер музейінде ғы­лыми қызметкер, 1978-79 жыл­дары Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этно­ло­гия институтында аға лабо­рант болды.
1979-2002 жылдары Қазақ мемлекеттік университетінде (қазіргі ҚазҰУ) аға лаборант, ассистент, аға оқытушы, до­цент, профессор, декан орын­ба­сары қызметін атқарды. Тарих факультеті Саяси тарих кафедрасының меңгерушісі, тарих факультетінің деканы, философия және саясаттану факультетінің деканы, Сая­сат­тану кафедрасының мең­ге­ру­шісі болып, жауапты мін­дет­терді іске асырды. Реті келіп тұрғанда айта кету керек, біз Камал Низамұлы тарих фа­куль­тетінде, мен филология факультетінде қызмет істеп жүрген жас кезімізде танысып, оның азаматтық тұлғасын, ға­лымдық бейнесін көргеннен кейін жақсы дос болып кеттік. Сол сыйластық, үзеңгі жол­дас­тық оның өмірінің соңына дейін жал­ғасты. Камал Низамұлының ұйымдастырушылық қабілеті мен іскерлік қасиеті ерекше болатын. Сондықтан да болар, тарих факультетінің ғана емес, философия және саясаттану факультетінің тізгінін де ұстап, жауапты міндеттер атқарды. Адам­дармен тез тіл табысып, жұ­мысқа жұмылдыра білетін ерек­ше дарынымен әрдайым дараланып тұратын.
Ол қандай қызметте жүрсе де, әрқашан байланыс жасап, хабарласып отырдық. Жас ке­зінің өзінде-ақ оның ҚазҰУ-да ұстаздық қызметімен қатар, ғылымда белсенді ізденіс жа­сауы, түрлі ғылыми конфе­рен­цияларда сөз сөйлеуі, әсіресе сөз саптауда публицистикалық өнерді жақсы меңгеруі оның университет деңгейіндегі бе­де­лін айрықша жоғары көтерді. Сондай-ақ оның ерекшелігі – қазақша, орысша бірдей кө­сіліп сөйлейтін. Аудиторияны өте жақсы меңгеріп, баурап ала­тын. Бүкіл әріптестері оны­мен араласуға, сыйласуға ұм­ты­латын. Оның жарқын жүзі, әрқашан күліп жүретін бейнесі адамдарды өзіне тартып тұратын. Ол уақытта универ­си­теттің талантты жас ғалымдары үлкен бір топ болатын. Фило­ло­гия, тарих, заң, биология, география факультеттеріндегі жастар қоғамдық шараларда иық тіресіп, қатар жүрдік. Қай уақытта болсын бірге болып, университеттің жыл бойын­да­ғы дәстүрлі конференция­ла­рына бірге қатысатынбыз. 
Міне, осы кезеңдегі Камал­дың ұстаздық жолы өз алдына бөлек әңгіме. Дәл осы кезде өзіндік ғылыми мектеп қалып­тас­тырып, ізбасар шәкірттер тәрбиеледі. Көптеген жас ға­лым­дарға ғылыми жетекшілік жасап, іргелі жобаларды үй­лес­тірді. Білікті ұстаздың ша­па­ғатын көрген олар бүгінде қоғамның түрлі саласында қыз­мет атқарып, мемлеке­ті­міздің дамуына үлес қосуда. Ол жастарды ғылымның түбіне терең бойлауға насихаттады. Ұстаздық жолында 10-нан аса ғылым докторы және канди­дат­тарын даярлады, ғылыми кеңестердің төрағасы болды. Білім және ғылым министрі жанындағы саясаттану, фи­ло­софия ғылымдары жөніндегі сараптама комиссиясының тө­ра­ғасы болды. Көптеген жаңа жобаға сарап-тамашы болып, жас ғалымдардың ізденісіне жол ашты. Сол себепті Камал Низамұлын еліміздегі алғашқы саяси ғылым мектебінің негізін қалаушылардың бірі ретінде атап өткеніміз жөн.
Өзінің біліміне, қарым-қабі­ле­тіне сенген адам тыңнан тү­рен салып, жаңа жұмыстарды бастауға бет бұрады. Ол 1998 жылы Алматыда Мәскеу мем­ле­кеттік әлеуметтік универ­си­тетінің сырттай оқытатын фи­лиалын ашты. Елімізге эко­­номика және әлеуметтік са­лада кәсіби мамандар даярлау аса қажеттігін сезінді. Жаңа білім ордасына білікті кадр­ларды жасақтап, оқы­ту­шы-про­фессорлардың із­де­нуіне, жа­ңа­ша жұмыс істеуіне жол ашып, жағдай жасай білді. Мә­се­лен, сол кезде еліміздің өзге уни­вер­ситеттерінде әлі оқы­тыл­май­тын «Әлеуметтік жұ­мыс» ма­мандығы бойынша жас кадр­ларды даярлау қолға алын­ды. 
ҚазҰУ-дан басталған ұс­таз­дық жолы 2002-2004 жылдары Абай атындағы Алматы мем­лекеттік университетінде (қа­зір­гі ҚазҰПУ) жалғасты. Бұл уни­верситетте заң факульте­ті­нің деканы қызметін атқарды. 2004-2006 жылдары ҚР Пре­зиденті Әкімшілігінде бас экс­перт міндетін атқарып, 2006-2007 жылдары Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этно­ло­гия институтын басқарды.
2007-2011 жылдары IV сай­лан­ған ҚР Парламенті Мәжі­лі­сінің депутаты, Халықаралық істер, қорғаныс және қауіп­сіз­дік комитетінің мүшесі болды. 2012 жылғы қаңтарда ҚР Пар­ламенті Мәжілісінің депу­тат­тығына сайланды. Ол өзінің та­лантын депутат болған ке­зінде тіпті жоғары деңгейде жетілдірді деуге болады. Оның Парламенттегі еліміздің түрлі салаларға байланысты айтқан тұшымды ойлары, ұсыныстары, ғылым бойынша, рухани бай­лық бойынша пробле­маларды кө­теруі жеке мақалалар түрін­де де шығып жатты. Бұл оның депутаттар арасында да бе­де­лін көтерді. Сол кездері де кездесіп, еліміздегі маңызды оқиғалар, проблемаларды тал­қылағанда оның әрқашан жан­ашырлығын, іштей қатты тебіренетінін көруші едім. Ол Парламент мінберінен елдік мәселелерді көтеріп, қоғам игілігіне бағытталған рефор­ма­ларды іске асыруға атса­лыс­ты. Нағыз ұлтжанды, мем­лекетшіл тұлға еді.
Өз өмірін халқына қалт­қы­сыз қызмет етуге арнады. Де­путат ретінде Парламент Мә­жі­лісі мінберінен халықтың мүд­десін қорғап, өз ой-пікір­лерін ашық білдіріп отырды. Парламентте сегіз жыл депутат болған кезінде ел Үкіметіне бірнеше мәрте депутаттық сауал жолдады. Мемлекеттің дамуына байланысты өзекті мәселелерге қатысты жаңа заңдар қабылдануына ұйытқы болды. Ол депутат ретінде, әсіресе, әлеуметтік мәселе­лер­ге баса назар аударды. Мек­тептерде, оқу орында­рын­да патриоттық тәрбие беру жұмыстарын ұйымдастыруға, әсіресе, ушығып тұрған халық­ты тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселелеріне жіті көңіл бөл­ді. Елдің қауіпсіздігі, шек­а­ра­ны нығайту жұмыстарына аса қатты мән берді. Осы мәселелердің айтылған жерде қалмай, түпкілікті дұрыс ше­шілуіне жағдай жасады. Оның тікелей қатысуымен ондаған заң жобасы жасалып, қабыл­дан­ды. Мұның бәрі елдің игілігі үшін осы күнге дейін қызмет етуде. Парламент Мәжілісінің депутаты ретінде еліміздің құ­қықтық мемлекет болып қа­лып­тасуына сүбелі үлес қосты.
Ол Парламент Мәжілісінің де­п­утаты кезінде шет мемле­кет­терге жиі шығып, баян­да­малар жасайтын. Америка, Қы­тай, Үндістан, Ресейде өткен ғылыми-практикалық конфе­рен­циялар мен симпо­зиум­дарда жасаған баяндамасында тәуелсіз мемлекетіміздің сын­дар­лы саясатын, ғылымы мен білімін, мәдениеті мен әлеуетін әлемге паш етті. Бірнеше рет Вашингтонда, Венада болған халықаралық сарапшылармен пікірталаста өз көзқарасын дә­лелдеп шықты. Бұдан оның тек елі­мізде ғана емес, ха­лық­ара­лық аренада да өзіндік орны бар үлкен саясаткер екенін аңғаруға болады. Осы ретте Гоада өткен үлкен жиындағы жағдай еске түсіп отыр. Жиын барысында бір саясаткер «Қа­зақ­стан – сұлу келіншек секіл­ді. Ол бірден 89 мемлекетке ұнағысы келеді» деген пікірін айтып қалады. Мұндай жағ­дайда Камал Низамұлы қалай үндемей қалсын, қолын көте­ріп, сөз сұрайды. «Біріккен Ұлт­тар Ұйымында 192 мемлекет бар. Сіз 89 мемлекет дегенді қай­дан шығардыңыз? Қазақ­стан – Күн астындағы алып орыс аюы мен қытай айда­һ­а­ры­ның арасында өзінің сенімді орнын тапқан жас әрі мықты барыс. Сіз менің еліме тіл ти­гіз­беңіз!» дегенде, әлгі сая­сат­кер өз сөзінің орынсыз екенін түсініп, Камал Бұрхановтан ке­шірім сұрапты. Осы бір оқи­ға­дан-ақ оның елінің қаншалықты патриоты екенін аңғаруға бо­лады. 
Камал Низамұлы саясат­та­ну­шы, тарихшы ғалым ретінде Қазақстан қоғамының даму мә­селелерін терең түсініп, сая­си-әлеуметтік ахуалды та­мыр­шы­дай тап басып отырды. Ол әр­қашан ел мүддесін бірінші ке­зекке қойды. Көпұлтты елі­міз­дегі бірлік пен татулықты ны­ғайтуға барынша ат­са­лыс­ты. Қажет кезде шындыққа тура қарап, орынды сөзін айта білді. 
Камал Бұрханов қандай қыз­метте болса да, өзінің жа­нына жақын тарих тақы­ры­бынан, ғылыми-зерттеу жұ­мыс­тарынан қол үзген жоқ. Қай­раткер ғалым қазіргі за­манғы Қазақстан тарихы және саясаттану ғылымы бойынша 40-тан астам ғылыми жұмыс­тар­дың, кітаптар мен оқу құралдарының, 100-ден астам ғылыми мақаланың авторы.
«Орталық Азиядағы экс­тре­мизм», «Қытай өткені мен бүгіні арасында», «Қазақстанның қа­зір­гі саяси тарихы (1986-2006 жыл­дар)» ұжымдық кітаптарын жазуға қатысты. «Қазақстан жо­лы диллемада: Шығыс не­месе Батыс», «Қазақстан Рес­пуб­ликасындағы діни және зайырлы білім», «Уақыт приз­ма­сы арқылы» сияқты саяси зерт­теулер кітаптары жарық көрді.
Бекзат болмысты, ұлтжан­ды, мемлекетшіл тұлғаның ерен еңбегі мен терең ізде­ністері халықаралық ғылыми қауымдастықта мойындалып, жоғары бағасын алды. Мем­ле­кет қайраткер тұлғаның еңбегін лайықты бағалап, «Құрмет» орденімен марапаттап, «Қа­зақ­станның еңбек сіңірген қайраткері» атағын берді. 
Терең білім, талмас ізденіс, сыни көзқарас, тың идея – кез келген ғалымның өзіндік ұла­ғат­ты өмір жолын қалып­тас­тырады. Камал Бұрханов өз естеліктерінде: «Менің барлық өмір жолым – ең алдымен Қа­зақ ұлттық университетімен, оның ішінде тарих факуль­те­тімен тікелей байланысты. Он­дағы барлық әріптестерім ма­ған туған бауырымдай кө­рінеді», – деп отыратын. 
Камал Низамұлының тарих, этнографиядан бастап, елі­міз­дегі бүгінгі әлеуметтік-саяси ахуал туралы әрбір әңгімесі елді баурап алатын. Көпшіл мінезі мен ашық-жарқын қал­пымен айналасына жақсы дос­тар, тілеулес жанашыр жан­дар­ды жинай білді. Дос­тарынан, жа­қындарынан қолынан кел­генін аямады. Қауырт жұмыс, елдің қамы деп шапқылап жү­ріп, өз денсаулығына дұрыс көңіл бөле алмады ма екен, өмірден ерте кетті. Дегенмен өмірлік тәжірибедегі білгені мен түйгені, жазғаны мен сыз­ғаны ғылыми айналымға түсіп, елдің игілігіне айналады деп ойлаймын. Бұл жинақтағы за­ман­дастары мен шәкірттерінің естеліктері Камал Бұрхановтай абыройлы азаматтың жарқын тұлғасын одан сайын биіктете түсетіні сөзсіз.