Сөзжасам саласының негізін қалаушы

Қазақстан ғылымына еңбек сіңірген қайрат­кер, филология ғылы­мы­ның докторы, про­­фессор Нұржамал Оралбаеваның есімі мен еңбегін әркез айрықша атап айтқан жөн. Орыс биологі И.И.Мечников: «Ғылым­ға тән атап айтарлық сипат – оның табанды­лық­пен қызмет етуді талап ететіні», – деген сөзін ғылымға тән белгі дейміз бе, заңдылық дейміз бе, осында айтылған табандылық­пен қызмет етудің нағыз үлгісін ғалым Нұржамал Оралбай­қы­зының тіл теориясы мен әдістемесіне қосқан өлшеусіз еңбегі дәлелдей түседі. 

Өзінің тыңғылықты тұжы­рым­дарымен ғалым қазақ тіл теориясы мен әдістеме ілімі­нің, кеңестік түркологияның ке­лелі мәселелеріне ерекше көңіл бөліп, шешімді ойларын ортаға салып отырған. Оның айқын дәлелі – әр жылдарда жарық көрген, көпшілікке кеңі­нен таныс оқулықтары мен мо­но­графиялық еңбектері және түр­лі бағыттағы әдістемелік құ­рал­дары, оқу бағдар­ла­ма­лары, ғылыми мақалалары т.б.

Нұржамал Оралбаева 1928 жылы 15 мамырда Павлодар облысының Баянауыл ауда­нын­да дүниеге келген. Оқуға ынтық Нұржамал апай 1949 жылы Абай атындағы Қазақ пе­дагогикалық институтының қа­зақ тілі мен әдебиеті маман­ды­ғын үздік бітіріп, ғылымға ден қояды. Ол 1956 жылы «Ок­тя­брьден кейінгі қазақ жазуының тарихы» деген тақырыпта кан­ди­даттық диссертация, ал 1971 жылы «Қазақ тіліндегі етіс­тіктің аналитикалық фор­ма­лары» тақырыбы бойынша докторлық диссертациясын қорғап, 1973 жылы профессор атағын алды.

Н.Оралбаева – тіл білімінің ірі маманы, оның ғылыми ізде­ніс­терінің аясы кең, мәні терең, тіл білімінің ең өзекті мәсе­ле­лерін қамтыды. Ол – 8 моно­гра­фия, 11 оқулық, 15 оқу құ­ра­лы, 11 оқу бағдарламасы, 200-ден астам ғылыми мақа­ла­ның авторы. Ол еңбектерде графика, орфография, қазақ жазуының тарихы, грамматика, сөзжасам, қазақ тілін оқыту әдістемесінің өзекті мәсе­ле­лері зерттелді.

Профессор Н.Оралбаева – сөздердің аналитикалық фор­ма­сы туралы теорияны қазақ тіл біліміне тұңғыш енгізуші, осы саланың іргетасын қалау­шы ғалым. Оның «Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналити­ка­лық форманттары» (1975), «Қа­зіргі қазақ тіліндегі анали­ти­ка­лық форманттардың құрылысы мен мағынасы» (1979) еңбек­те­рі тіл теориясына қосылған елеулі үлес болды.

Ғалым Н.Оралбаева қазақ тіл білімінде сөзжасам сала­сы­ның жеке сала ретінде қа­лып­тасуы мен дамуына ерекше үлес қос­ты, алғаш негізін қа­лау­шы бол­ды. 1989 жылы «Қа­зіргі қазақ ті­лі­нің сөз­жасамы» атты мо­но­графияда сөзжа­сам­ның жалпы теориялық мәсе­ле­лерін жазып, монографияның жауапты ре­дак­торы ретінде жаңа теория­лық бағыттың не­гізін салды. Бү­гінгі күні «Қазақ тілінің сөз­жа­самы» (2014) атты оқулығын елі­міздің жоғары оқу орын­дарының филология фа­куль­теті студенттері пайда­ла­нуда.

Н.Оралбаева тілді оқыту әдіс­темесінің ірі маманы, қазақ тілін орыстілді мектепте оқыту әдістемесі ілімінің түрлі мә­селелерін жан-жақты зерттеп, 1996 жылы «Орыс тіліндегі мек­тепте қазақ тілін оқыту әдіс­темесі» атты тұңғыш оқу­лық­ты баспадан шығарды.

Нұржамал апай ұзақ жылдар «Қазіргі қазақ тілінің морфо­ло­гиясы», «Қазақ тілінің сөз­жа­самы» пәндерінен дәріс оқыды. «Бұл ғылыми курс болған­дық­тан, әр тақырыпты өткенде сол тақырып туралы ғана мәлі­мет­тің болуы аздық етеді. Әр мә­селеге қатысты ғалымдар пі­кі­рін, еңбектерін біліп, оған тал­дау жасау қажет, ол мәсе­ленің ғылымда қалай танылып жүргенін білу керек» дегенді жиі ескертетін. Өзі де ғалымдар пікірлерінен дәйектер келтіріп отыратын. Әсіресе есімде қал­ғаны – апайымыз морфоло­гия­дан қай тақырыпты қоз­ға­ма­сын, оған қатысты Ахмеди Ыс­қа­қ­овтың атын аузынан таста­май­тын. Өзінің ұстазы, ірі ғалым Сәрсен Аманжолов ту­ралы үнемі айтып отыратын. Ол кісінің тағдырына қатысты әңгімелер айтқанда көзіне жас алғанының талай куәсі де бол­дым. Ұста­зы­на деген адал­ды­ғы, құрметі ерек­ше сезіліп тұратын.

Нұржамал Оралбайқызы Абай атындағы ҚазҰПУ-да Қа­зіргі қазақ тілі теориясы мен әдіс­темесі кафедрасының мең­герушісі болып тұрған ке­зінде Ахмет Байтұрсынұлы атын­дағы Тіл білімі инс­ти­тутының ғалым­да­ры мен Шы­ғыс­тану инс­ти­тутының ғалым­дарын – Рәбиға Сыздық, Шора Са­рыбаев, Ба­баш Әбіл­қа­сы­м­ов, Арсен Иба­тов, Телқожа Жан­ұзақов, Қа­йыр­болат Есен­ов т.б. шақырып, студенттер үл­кен ғалымдардан білім ал­сын деп, жарты жүк­те­мемен жұмысқа тіркеп қоятын. Со­ның арқасында сырттай аттарын естіп, есімдерін кітаптан оқып жүрген ғалым­дар­дың алдын­да­ғы шәкірттері болып шыға кел­дік.

Нұржамал апай Абай атын­дағы ҚазҰПУ-дың фило­логия сала мамандарын даярлауда зор еңбек сіңірді. Екі докторлық диссертациялық кеңес ашып, оған төрағалық етті. Өзі төраға болып тұрғанда кеңес жұмы­сы­на республикамыздың ең белді ғалымдарын жұмылдыра білді. Сол кеңеске Рәбиға Сыз­дық, Аққал Қалыбаева, Шора Са­рыбаев, Бабаш Әбіл­қа­сым­ов, Арсен Ибатов, Телқожа Жан­ұзақов, Оқас Нақысбеков, Қайырболат Есенов, Ғабдолла Қалиев, Тұғлықжан Талипов, Ва­лентина Исенгалиева, Ба­қыт­жан Хасанов, Зәуреш Ах­мет­жанова, Элеонора Сүлей­мен­ова, Надежда Гайнуллина, Ләз­зат Жаналина, Манат Мұ­са­таева т.б. ғалымдар мүше болды. Апай осылай диссер­та­циялық кеңестің абыройын көтерді, жақсы мамандардың шығуын қадағалады. Жас ға­лымдарды даярлау ісінде үл­кен табыстарға жетті. Ға­лым­ның ғылыми жетекшілігімен 70-тен астам ғылым доктор­ла­ры мен кандидаттары даяр­лан­ды.

Нұржамал Оралбаева – әйел, ана, жар, ұстаз, ғалым. Ғы­лымда үлкен жетістікке же­тіп, басқарушылық қыз­мет­тер­де жүрсе де (проректор, ка­федра меңгерушісі), от­ба­сындағы, ошақ қасындағы міндетін де бір сәт ұмытпай, ұштастыра біл­ді. Нұржамал апай тамақты өте дәмді жасайтын, өзінің, от­басының киімдерін өзі тігетін. Жұмысқа киетін небір әдемі көйлек, костюм, паль­то­ларын өзі тіккенін естігенде, көргенде қайран қалатынбыз.

Құралай МҰХАМАДИ,

филология ғылымының кандидаты