АЭС-тің экономикалық әсері қандай?

Ядролық энерге­ти­ка – бұл электрмен жабдықтауға кепілдік беретін, ластаушы шығарындыларды тоқтататын, сыртқы энергияға тәуелділікті азайтатын және тұрақты электр энер­гия­сын өндіретін энергия көзі. Атом энер­гетикасы әлем­дегі электр энер­гия­сының шамамен 15 пайызын құрайды.

Дүниежүзіндегі ең алғашқы АЭС 1954 жылы Обнинск қа­ла­сында (КСРО) салынды. Оның қуаты 5Мвт болды. Кейіннен Кол­дерохоллда (Англия), Шип­пинг­портта (Америка) АЭС жұ­мысын бастады. Америкада тұ­тынуға қажетті барлық элек­тр энергиясының – 23, Фран­ция­да – 75, Жапонияда 48 па­йы­зын АЭС береді. АҚШ-та 100-ден астам реакторы бар ең ірі атом энергетикасы жұмыс істейді. Ал Францияда 50-ден астам АЭС бар. Әлемдегі элек­тр қуатын өндіретін 15 жетекші ел­дің Италия мен Австра­лия­дан басқасы атом энергиясын өз электр энергиясының бір бө­лігін өндіру үшін пай­да­ланады. Ядролық реактор­лар­ды өндіру қуатының басым бө­лігі Солтүстік Америка, Еуропа және Азияда орналасқан. Атом энергетикасының алғашқы ке­зе­ңінде Солтүстік Америка (АҚШ, Канада) үстемдік жа­са­са, кейіннен Еуропа елі же­тек­шілік етті. Қоршаған ортаға әсерін бағалау ұйымы 2035 жылға қарай Азия ең үлкен ядролық қуатқа ие болады деп болжам жасайды. Әрине, бұл негізінен Қытайдағы амби­ция­лық құрылыс бағдарламасына бай­ланысты жасалынған бол­жам.

Бүгінде әлемнің 30-дан аса елінде 400-ден аса ядролық энергетикалық реакторлар жұ­мыс істейді. Олардың жалпы қуаттылығы шамамен 390 ГВт, әлемдегі электр энергиясының 10,5 пайызын өндіреді. Атап айтқанда: АҚШ – 93, Қытай – 57, Франция – 56, Ресей – 37, Оңтүстік Корея – 25, Канада – 19, Үндістан – 19 (уақытша тоқ­та­тылған – 4), Украина – 15, Ж­а­пония – 12 (уақытша тоқ­та­тылған – 21), Англия – 9, Ис­пания – 7, Пәкістан – 6, Швеция – 6, Бельгия – 5, Венгрия – 5, Финляндия – 5, Чехия – 5, Швей­цария – 4, Аргентина – 3, БАӘ – 3, Беларусь – 2, Бразилия – 2, Мексика – 2, Румыния – 2, Ар­мения –1, Иран – 1, Ни­дер­ланды – 1, Словения – 1. БҰҰ-ның МАГАТЭ (Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агент­ті­гі) мәліметі бойынша 17 елде 58 қондырғының құрылысы жүр­гізілуде: Қытай – 22, Үн­дістан – 8, Түркия – 4, Оңтүстік Ко­рея – 3, Ресей – 3, Египет – 3, Англия – 2, Жапония – 2, Ук­раина – 2, Бангладеш – 2, АҚШ – 1, БАӘ – 1, Словакия – 1, Иран – 1, Франция – 1, Бразилия – 1, Аргентина – 1. Бұл елдер энер­ге­тика мен қоршаған ортаның ал­дында тұрған қиындықтарды түсіне отырып, атом энер­гия­сын өз елдерінің бүгіні мен бо­ла­шағының маңызды көзі са­най­тындықтан, жаңа зауыттар са­луда. Қытай – әлемдегі ең көп реакторларды салған ел. Оның 55 қондырғысы жұмыс істеп тұр. Одан кейін құрылысы қарқын алған сегіз реакторы бар Үндістан, төрт реакторы бар Ресей мен Түркия, үшеуі бар Оңтүстік Корея тұр. 2022 жы­лы Египет өзінің алғашқы АЭС құрылысын бастады. Тағы да 100 АЭС салу жоспарланған.

Кейбір елдерде жедел ней­трон­мен жұмыс істейтін тиімді реак­торлар іске қосылған. Оның ең алғашқысы Қазақ­стан­да салынған. Ол Ақтау қаласын тұщы сумен, электр энергиясымен қамтамасыз ете­ді. ХХ ғасырдың соңында дү­ниежүзіндегі АЭС-тердің жал­пы қуаты 500 000 Мвт-қа жет­ті. Ядро энергиясынан элек­тр тогын тікелей (тур­би­на­сыз, электр генераторсыз) алу жолдары да зерттелуде. Әсі­ресе термоядролық энергияны игеру ісіне халықаралық қа­уым­дастықтар атсалысуда. Он­дай АЭС-тер адам ба­ла­сы­ның тұтынуына қажет энергия мәселесін түпкілікті шешетін болады. Қазақстанда АЭС-тің орналасу аймағы ретінде Абай облысындағы Курчатов қаласы және Алматы облысындағы Үлкен ауылы таңдалған.

2035 жылға қарай ел эко­но­микасы мен халықтың қо­сымша электр энергетикалық сұ­ранысы 18 ГВт-тан астам жаңа буынды қажет етеді. Яғни ол уақытқа дейін қолданыстағы электр стансалардың гене­ра­циясы тек 135 млрд КВт са­ғат­ты құраса, қазіргі таңда тұтыну мөлшері 152,4 млрд КВт са­ғат­ты құрап отыр. Бұл ағымдағы энер­гия көздері болжамдалған мө­л­шерден бөлек, тіпті қазіргі жүк­темелерді толықтай қам­та­масыз ете алмайды. Ядролық генерацияны дамытудың және көміртегі бейтараптығының жа­һандық күн тәртібінде сақ­тау­дың қажеттіліктері: елдегі электр энергиясын өндірудегі таза электр энергиясының үле­сін арттыру; ел эконо­ми­касындағы көміртегі салдарын азайту; Қазақстанның CO2 шы­ғарындыларын азайту жө­ніндегі міндеттемелерін орын­дау; елдің энергетикалық жү­йе­сінің тұрақтылығын қам­­тамасыз ету, соның ішінде жа­ңартылатын энергия өнді­ру­дің өсуін қолдау болып та­бы­ла­ды.

Қазақстанның экологиялық жағдайына тоқталсақ, пар­ник­тік газдардың ішінен көмір­қыш­қыл газы CO2 – 81,6 па­йы­зы қазбалы отынды жағу ке­зінде бөлінсе, PI экстракция процестерінде метан СН4 – 12,4 пайыз шығарылып, азот ок­сиді N20 – 5,6 пайызды құ­рауда.

Қазақстандағы АЭС еліміз­дің энергетикалық саясатының маңызды бағыты. Болашақта Қазақстанда атом энерге­ти­касын дамытудың бірнеше елеулі артықшылықтары бар екенін атап өтуге болады: АЭС елді энергиямен қамтамасыз ету көздерін әртарап­тан­ды­руға, көмір мен газға тәуел­ді­лікті азайтуға ықпал етеді; атмосфераға парниктік газдар шығарындыларын азайтатын экологиялық таза энергия көзі; атом энергиясы энергиямен қам­тамасыз етудің тұрақ­ты­лы­ғын қамтамасыз етеді, өйткені АЭС үздіксіз жұмыс істейді және ауа райы жағдайына тә­уелді емес; заманауи техно­ло­гияларды енгізу АЭС-тің жо­ғары тиімділігі мен қауіпсіздігін қам­тамасыз етуге мүмкіндік бе­реді; атом энергетикасы елі­міздің технологиялық дамуына және жаңа жұмыс орын­да­ры­ның ашылуына ықпал етеді; АЭС-тің жұмыс істеуі олар ор­наласқан аймақтардың эко­но­микалық өсуіне ықпал етеді; за­манауи АЭС энергия тиім­ді­лігін арттыра отырып, смарт-желілік жүйелерге біріктірілуі мүмкін; атом энергетикасы им­порттық энергия ресурстарына тәуел­ділікті азайтып, елдің энергетикалық тәуелсіздігін нығайтады; АЭС Қазақстанның энергетикалық инфра­құрылы­мын дамытудың ұзақ мерзімді перспективасын қамтамасыз етеді; АЭС-ті сутегі және басқа да жоғары технологиялық өнім­дерді өндіру үшін пай­да­лануға болады; АЭС енгізу ядро­лық физика мен техно­ло­гия саласындағы зерттеулер мен инновацияларға ықпал етеді.

Мемлекет басшысы Қасым-Жо­март Кемелұлы Тоқаев «Әді­летті Қазақстан: заң мен тәр­тіп, экономикалық өсім, қо­ғамдық оптимизм» атты Қа­зақ­стан халқына арнаған жолдауында: «Күн өткен сайын экономикамызға мол энергия қажет болып жатыр. Мұндай сұранысты атом энергетикасы қамтамасыз ете алады», – деді. Президенттің АЭС салу туралы мәселені көтеруі мемле­ке­тіміздің маңызды шешімі бол­мақ. «Еліміздің ұзақ мерзімді ұлт­тық мүддесі мен ерек­ше­ліктерін ескере отырып, біз болашақ туралы ойлануымыз керек. Сондықтан мен АЭС құ­рылысы мәселесін дестра­те­гиялық сипаттағы жоспар­лар­ды қоғам талқысынан кең көлемді талқылап, ой елегінен өткізіп барып шешім қабылдау қа­жеттігін үнемі айтып ке­лемін», – деп қоса айтты. «Бү­гін­де энергетиканың Қазақ­стан экономикасындағы рөлі зор. Энергетикалық қауіп­сіз­дікті қамтамасыз ету – басты мін­деттің бірі. Қазақстанда энергияны тұтыну қарқыны жылдан-жылға артып келеді. Бірақ іске қосылып жатқан жаңа қуат көздері оған сай емес. Сұраныстан артық өн­ді­рілген электр қуаты таяу арада сарқылуы мүмкін. Шын мәнінде еліміздің дамуы энергетика саласының тұрақтылығына ті­ке­лей байланысты», – деді Қа­сым-Жомарт Тоқаев.

Мемлекет басшысының ай­туын­ша, әлемде өнеркәсіп пен эко­номиканы көміртегінен ада қылудың орнықты үрдісі бай­қа­лады. ЕО-ға мүше елдерде парниктік газдардың қалдығын 2030 жылға қарай 55 пайызға азайту жоспарлануда. ЕО-да көміртегі салығы (carbontax) ен­гізіледі. Бұл қазақстандық өнім­нің экспортын едәуір қиын­датуы мүмкін. Жаңа жағ­дай­ларға байланысты тауар­лар­ға қойылатын техникалық регламенттер, стандарттар мен талаптар өзгереді. Прези­дент­тің тапсырмасы бойынша Қазақстанда 2050 жылға дейін көміртегін аз пайдаланып, да­мыту тұжырымдамасы әзір­ле­нуде. Сондай-ақ Үкімет электр энергетикасын дамыту жө­нін­дегі ұлттық жобаны пысық­тау­да, еліміздің 2035 жылға де­йін­гі энергиялық теңгерімі да­йындалуда.

«Қазақстан жаңартылатын және баламалы қуат көздерін дамытуға нақты бағыт алды. Еліміз жалпы энергия теңгерімі құрылымындағы жаңарты­ла­тын қуат көздерінің сапалы өсі­мін 3 пайызға жеткізе алды. Бұған дейін біз бұл көрсеткішті 2030 жылға қарай 10 пайызға дейін жеткізуді мақсат еттік. Жаңа жағдайларды және қа­зір­гі оң қарқынды ескере отырып, электр қуатын беретін стан­са­лардағы жаңартылатын қуат көз­дерінің үлесін 2030 жылға қа­рай 15 пайызға дейін жет­кізуді міндеттеймін», – деді Мем­л­екет басшысы.

АЭС құрылысының егемен еліміздің дамуына мультип­ли­кативті әсерінің мәнін ашып көрсетейік. Әлеуметтік әсерін қарастыратын болсақ: ғылы­ми-техникалық, жоғары білікті ка­дрлар әлеуетінің өсуі; құ­рылыста 8000 адамға дейін жұ­мыс орнының және экс­плуа­тация кезеңінде 2000 адамға дейін жоғары сапалы пер­со­нал­дың қалыптасуы; АЭС салу ке­зіндегі бір жұмыс орны ір­гелес салаларда 10-нан астам жұмыс орнын ашады. Тех­ни­ка­лық әсерін қамтысақ: жергілікті өнер­кәсіпті дамыту, жанармай базасын кешенді пайдалану; 60 жылдан астам уақытқа тұ­ты­нушыларды энергиямен қам­­тамасыздандыру. Эконо­ми­калық әсеріне тоқталсақ: жергілікті кәсіпкерлікті қолдау (құрылыс-монтаждау жұмысы кезінде шамамен 2,5-3,5 млрд доллар табыс түседі); бүкіл өмірлік цикл кезіндегі салық түсімдері – 2,5-3 млрд дол­лар­дан асады; елдің инвести­ция­лық тартымдылығы артады. Экологиялық әсерін баян­да­сақ: парниктік газдар шығын­ды­ларын жылына 10 млн тон­наға дейін азайту.

Айта кету керек, Қа­зақ­стан­да өз атом стансасы болған. Еліміздегі жалғыз АЭС Ақтауда 1973-99 жылдар аралығында жұмыс істеді. Бүгінде Қа­зақ­стан­да атом энергиясы қол­да­нылмайды. Елімізде АЭС салу мәселесі жиі көтеріліп келеді. Мә­селен, 2015жылы ҚР Пре­зи­денті Н.Назарбаев пен Жа­по­ния премьер-министрі Синдзо Абэ­нің кездесуінде елімізде АЭС-ті жапон технологиясы бо­йынша салу туралы келісім болған. АЭС жайлы түсінік болу үшін бірінші кезекте мұның біз күнделікті қолданатын электр энергиясын алудың бір жолы ғана екенін ұғынуымыз қажет. Бүгінге дейін елімізде электр қуатын ЖЭС және СЭС-тен алып келеді. Біз қолданып жүр­ген электр қуатының 90 па­йыз­ға жуығы ЖЭС-тен алынған. Елімізде электр энергиясының 70 пайызы көмірден, 14 пайызы СЭС-тен, 10 пайызы газдан және 5 пайызы мұнайдан алы­на­ды.

Алайда электр энергия­сы­ның жеткіліксіздігі қазірдің өзінде байқалады. Сондықтан Қазақстан электр энергиясын көрші елдерден импорттайды. Енді біз бүгін тоқталып отырған электр өндірудің балама жолы – АЭС – атом ядросы энергия­сын электр энергиясына ай­нал­дыратын қондырғы. Атом электрін алудың үш кезеңі бар. Біріншісі – ураннан ядролық энергия алу, одан – жылу энер­гиясына өту кезеңі, ал одан кейін – механикалық энергияға өту жолы. Бу турбинаны қозғап, электр генераторын жұмысқа келтіреді. Алдағы 50 жылда адамзат тарихта осы күнге дейін қолданған энергиядан да көп қуат көзін талап етеді. Бұл барлық технологияның электр қуатымен жұмыс істеуге кө­шуі­не байланысты болуда. Қа­зір­дің өзінде елімізде электр автокөлігіне сұраныс артқан.

АЭС-те қызмет жасайтын ресейлік ғалым Р.Алыев АЭС-тегі жағдайды авиациялық жағ­даймен салыстырады, әуе ке­ме­сіндегі орын алған апат жай­лы барлығы естиді, де­ген­мен күнде қаншама рейс ұшы­рылады. Сонда да ұшақ ең қа­уіп­сіз көлік түрі болып са­­налады. АЭС-тен бас тартқан елдерде осы мәселеге қатысты қор­қы­ныш әлі де бар. Мысалы, Чер­но­быльда болған жағдайдан кейін Италия АЭС құрылысына тыйым салған. Ал Фукусима апатынан кейін Жа­пония елдегі көптеген стан­са­ның жұмысын тоқтатты. Гер­мания да атомнан бас тартты. Бірақ Ресей, Қы­тай, Франция, АҚШ әлі күнге дейін АЭС құрылысын жалғас­ты­рып, оларды пайдалануға бе­руде. Ал Ұлыбританияда жаңа 20 энергетикалық блок са­лу жоспарланған, жаппай элек­тромобильге көшу мә­се­лесі қолға алынуда.

Жоғарыда аталған мәселе­лер­ді қорытындылай келе, мы­на ұсыныстар жасалады: АЭС салу және оны жүзеге асыру бойынша инфрақұрылымды нақ­тылау; АЭС салу құрылысын тәжірибесі бар елдің компа­ния­сына табыстау; АЭС бо­йын­ша құзыреттілігі жоғары жа­уап­­ты оператор ретінде ар­­найы ор­ганды қалыптастыру және оған Президентке тікелей есеп бе­ретін мәртебе беру; АЭС-ке қа­жетті мамандарды даярлау, біліктілігін көтеру және ға­лым­дардың ғылыми-зерттеу жұ­мыс­тарын жан­дан­дыру.

Ғалымжан КЕРІМБЕК,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Қаржы және есеп кафедрасының доценті