Ұйқы түзелгенде сауығуға мүмкіндік ұлғаяды

Қазіргі заманда көбіміз уақыт жетіспеу­шілі­гін ұйқы есебінен ұрлаймыз. Бұл өте жа­­ман әдет, біздің ден­саулығымызды бағаламайтынымыздың белгісі.

Ұйқы – ми қызметінің өнімі. Адам ұйқысыз ұзақ уақыт жүре алмайды.

Зигмунд Фрейд ұйқы тура­лы мынадай мәліметтерді кел­ті­реді: «Ұйқы – бұл психикалық жа­ғынан сыртқы әлемге қы­зы­ғушылықтың жоғалуымен си­патталатын жағдай. Биоло­гия­лық мақсаты – демалыс. Ал түс – ұйқы кезіндегі психикалық өмір. Ұйқының төрт негізгі ме­ханизмі анықталған: қоюлану, жыл­жу, қайталама өңдеу және ой мен мәлімдемені көрнекті бейнелеу».

Ұйқы орталығы ең көне фор­мация ретінде сопақша ми­да орналасқан. Ұйқының не­гізгі орталығы – ортаңғы ми­дың орталық сұр заты, құра­мын­да серотонин нейрондары бар тігіс ядролары, олар аттас нейротрансмиттердің (серо­то­нин) көмегімен мидағы қажет емес ақпарат ағындарын жоя­ды. Содан кейін негізгі инги­би­тор­лық таратқыш болып табы­ла­тын гамма-аминомай қыш­­қылы арқылы нейрондарға әре­кет етеді.

Торлы формация сезім мү­ше­лерінен күн мен түннің өз­геруі туралы ақпаратты жи­най­ды және оны гипоталамусқа жі­береді, мидың 24 сағаттық ұй­қы-ояну циклдарының қа­лып­тасуына жауапты бөлігі бо­лады.

Парасимпатикалық жүйке жүйе­сі, керісінше, ұйқы, де­м­алу және демалу кезінде де­не­нің қуат қорын жинақтап, қал­пы­на келтіруін қамтамасыз етуге жауапты.

Гиппокамп, медиальды уа­қыт­ша жарты шарларда ор­наласқан жұпталған құрылым түс­терді өндіретін орталық бо­лып саналады.

Мелатонин – мидың қараң­ғы­да шығаратын ұйқы гор­мо­ны. Ол эпифиз /бүршікті без/ ар­қылы өндіріледі, ұйқы орта­лы­ғын белсендіреді және ми қыр­тысының жұмысын те­жейді.

Ұйқының сипаттамалары: ұйық­­тап кету, фазалық өзге­ріс­тер, ұйқының ұзақтығы, ұй­қы­ның сапасы/қатты ұйқыға ке­ту, жиі ояну, түс көру, уа­қы­тында ты­нығып ояну. Түнгі ұйқы 4-5 цикл­дан тұрады, олардың әр­қай­сысы баяу ұйқыдан бас­та­лып, жылдам ұйқымен аяқ­та­ла­ды.

Ұйқыны екі негізгі фазаға бө­лу әдеттегідей баяу және жыл­дам ұйқы. Ересек адамның баяу ұйқы фазасының ұзақ­ты­ғы 1,5-2 сағатты құрайды. Осы­дан кейін 5-10 минутқа со­зы­латын REM ұйқы кезеңі бас­талады. Түнде 4-5 цикл өз­ге­реді. Адам оянуға жақын бол­­ған сайын, баяу ұйқы фа­за­сы қысқарады және жылдам ұй­қы фазасы ұзарады. Со­ны­мен, терең ұйқы адам ұй­қы­сы­ның ең маңызды кезеңі бо­лып та­былады. Бұл дельта ұй­­қысы біз­ді жағымды се­зі­ну­ге, ауыр­мау­ға, жақсы кө­рі­ну­ге және биз­нес пен спортта тиімді болуға мүм­кіндік береді. REM ұйқы фазасы ұйқыға кеткеннен кейін бір сағат немесе бір жа­рым са­ғат­тан соң пайда бо­ла­ды.

Ұйқының төртінші кезеңі түс болуымен ерекшеленеді. Дәл осы кезеңде біздің миы­мыз өте белсенді, біз жарқын түс көреміз және терең ұйық­тай­мыз. Бұл фаза көздің жыл­дам қозғалысы немесе REM арқасында оңай танылады. Әрбір цикл баяу ұйқының 4 фа­за­сынан және 1 жылдам ұйқы­дан тұрады. Бірінші кезең – 10% ұйқы, екіншісі – 50%, үшін­­ші – 25% және қалған 15% – REM ұйқысы. Түспен бірге жүретін бөлік түнде екі са­ғат­тан аспайды. Кешкі сағат 23:00-ден кешікпей жату аса маңызды, ал ұйқы 8-9 сағатқа со­зылуы керек. Ұйқы түнгі са­ғат 12-ден таңғы 5-ке дейінгі ара­лықты қамтуы керек. Дәл осы уақытта ұзақ өмір сүру гор­моны мелатониннің макси­мал­ды мөлшері өндіріледі.

Ұйқының циркадтық фа­за­сы кезінде адамның миында, ағ­засында түрлі биохимиялық про­цестер өтеді. Алдымен ұй­қыға кеткен адамның қимыл функ­циясы әжептәуір тө­мендеп, бәсеңдейді. Ол адам­ның ұйқы кезінде аунауына, қол-аяғын жиыруына бай­ла­нысты ғана сақталады. Сезу мү­шелері жұмысын әлсіз жал­ғастырады, сөйтіп, біз шы­бынның шағуын, қатты ды­быс­ты, денені түрткенді сеземіз. Ауру­дың салдарынан қина­ла­тын жағдайлар ұйқы кезінде се­зіледі, алайда ол түс сю­же­тіне қосылады. Сөйтіп, бізде жүрек қысса, оны түсімізде бір­деңеге оралып қалғандай, болмаса тар жерде қы­сыл­ғандай сезіледі, ал шөлдесек су­дың немесе сарқыма қа­сында жүргендей көрініс беруі мүм­кін. Ғалымдардың зерттеуі бойынша, ми ұйқы кезінде ағ­заның бүкіл функциясын сы­нақ­тан өткізеді. Ми адамның күн­діз шұғылданған ісі, оқи­ғалар ту­ралы мәліметті реттеп, оларды ар­найы жады төңі­ре­гіне дұрыс орнатумен айныла­сады. Сол сәтте адам түс кө­ре­ді. Түсімізде ми болған, бол­­­маған, жалған, қинайтын бол­­­маса қиялды суреттеп өт­кі­зеді.

Сондықтан біздің түсімізде ерекше эмоциялы реакциямен өткен оқиғалардың бөлшегі, қорқыныш немесе қуантқан жағдайдың әсерімен және күндіз көрген қоршаған орта су­реттері арқылы ғажап тұтас сю­жетті көріністерге толы бо­лады. Адамзат түс көру про­цесін әлі де зерттеуде.

Ұйқы бұзылысы көп дерттің ал­ғашқы белгісі саналады, бұл ме­­дицинада дәлелденген. Ұй­қы түзелгенде сауығуға да мүм­кіндік ұлғаяды. Ұйқысы тү­зу адам өмірде белсенді, жа­ды, эмо­циясы, білім жинау ми функ­ция­лары да дұрыс жұмыс іс­тей­ді.

Ұйқының физиологиялық нормалары жасқа қарай өзге­ріп отырады: 1 жасар бала 16-18 сағат, 7-10 жастағы бала 10,5 сағат, 14-16 жастағы жас­өс­пірім 8,5-9 сағат, ересектер 9-10 сағат, кәрілікте жиірек 4-5 сағат болуы мүмкін. Сондықтан ұйқы мерзіміне жеңіл-желпі қарамау керек, оның маңызы жүрек қағысының маңызынан аспаса, төмен емес.

Қайныш БАЙМАҒАНБЕТОВА,

медицина факультетінің денсаулық сақтау саясаты және ұйымдастыру бөлімінің оқытушысы