Мұнайхимия зертханасы – болашақ бастауы

Мұнайхимия зерт­ха­на­сы – Әл-Фараби атын­дағы Қазақ ұлттық университетінің химия және химиялық технология факультеті жанынан ашылған заманауи «Farabi Chem Science» ғылыми кластерінің құрамына кіретін тоғыз зерт­ха­наның бірі. Бұл зертхана өткен жылдың 1 мау­сы­мында ресми түрде ашылғанын естеріңізге сала кетейік. Ғылыми орталық жетекшісі, химия ғылымының докторы, про­фес­сор Ер­мек Әубәкіровтің айтуынша, зертхана мұнайхимия са­ласында жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізуге ар­налған заманауи құрылғылар және тал­дау құрал-ас­папта­ры­мен жабдықталған.

Зертхана негізінен мұ­най­химия саласында терең­де­тілген зерттеулер жүргізумен ай­налысады. Мұнда мұнай мен мұнай өнімдерінің құрамы, қа­сиеті және қайта өңдеу про­цес­тері зерттеліп, жаңа ин­но­вациялық технологияларды әзірлеу бағытында ғылыми жұмыстар жүргізіледі.

Мұнай – қазақтың «қара мар­жаны». Ұлттық эконо­ми­ка­ның негізгі бөлігін құрайтын қара майға бүкіл елдің тағдыры байлаулы десек, артық айтқан­дық емес. Өйткені елдің басты асыраушысы екені әмбеге аян. «Сондықтан бізге мұнайды ши­кі­дей шетке экс­порт­та­ғаннан гөрі, қайта өңдеп, тауар тү­рін­де өткізген әлдеқайда тиімді. Бұл жөнінде Мемлекет бас­шы­сы Қасым-Жомарт То­қаев үне­мі айтып, отандық ком­па­ния­ларға құлаққағыс етіп жүреді», – дейді про­фес­сор Ермек Айт­қазыұлы.

Ол үшін не істемек керек?

Бізде мұнайдың қалдық­та­ры өте көп және ол тиімді пай­да­ланыла бермейді. Отандық мұ­найдың құрамында пар­а­фин, күкірт басым екенін бі­ле­міз. Сондықтан қалдық мол бо­латыны белгілі. Ал осы ауыр мұ­най қалдықтарын өңдеп, кә­деге жаратуға бола ма? Әрине, болады. Профессор Ермек Әу­бә­кіровтің айтуынша, бізде мұ­най қалдықтарынан битум, жол­­ға төсейтін өнімдер, күкірт қо­сылғыштары алынады. Бірақ бұл жеткіліксіз.

– Біз жоғары білім беру мен өндіріс арасындағы байла­ныс­ты жетілдіру мақсатында кәсіп­орын­дармен тығыз байланыс жа­сай­мыз. Осындай кез­де­су­лер барысында отандық ком­па­ниялардан түрлі ұсыныстар түсіп жатады. Солардың бірі осы мұнай қалдығынан мұ­най­лы кокс алу жайында болды. Осы ұсыныс бізді қызықтырып, ғылыми ізденіс, зерттеу жұ­мыс­тарын бастап кеттік. Бір­не­ше жыл зерделедік. Содан 2021 жылдан бастап ауыр мұ­най қалдықтарынан моторлы отын дистиляттары мен тех­ни­калық өнімдер, оның ішінде мұнайлы кокс алу мақсатында отандық ауыр мұнай қалдық­та­рын өңдеуге қатысты зерт­теу жұмыстарымен айналыса бас­тадық. Арнайы жоба жасап, 96 млн теңге көлемінде грант­тық қаржыландыру ұтып ал­дық. Үш жылға арналған бұл жо­бамызды, бұйыртса, биыл аяқ­таймыз. Нәтиже жаман емес. Әйтсе де ғылыми жоба екі-үш жылдың шаруасы емес. Ол жан-жақты терең зерттеуді талап ететін ұзақ ғылыми про­цесс. Сондықтан бұл жобаны әрі қарай жетілдіре түсу қажет. Осы жерде айта кету керек, «Ауыр мұнай қалдықтарын ба­ға­лы техникалық өнімдерге және отын дистилляттарына ке­шенді өңдеу тех­ноло­гия­ла­рын жасау» жобасы ҚР Ғылым және жоғары білім минис­трл­і­гінің Ғылым комитеті тарапынан қаржыландырылған. Алда тағы да тың зерттеу жұмыстары кү­тіп тұр», – дейді Физикалық хи­мия, катализ және мұнайхимия кафедрасының меңгерушісі, профессор Ермек Айтқазыұлы.

Қазір зертхана ауыр мұнай қалдықтарын қауіпсіз кәдеге жаратуға арналған ресурс­тар­ды үнемдейтін технологияны әзір­леуде. Ал қалдық кокс пен отын дистилляттарын өндіруге шикізат ретінде пайдала­ны­лу­да. Аталған технология эко­ло­гия­лық жүктемені азайтып қана қоймай, мұнайды қайта өңдеудің экономикалық тиім­ді­лігін де арттырады. Өйткені зертхана қолданып отырған тех­нология сапасы жоғары өнім түрлерін алуға арналған.

– Әлем елдері мұнай қал­дықтарын ұқыпты игереді. Оны қайта өңдеп, өнім алуға, нақты тауар ретінде сатуға бейім­дел­ген. Біздің елімізде өңдеу ісі енді ғана жолға қойылып келе жа­тыр. Мысалы, біз мұнай өн­ді­ретін елміз, шикі өнімді экс­порттаймыз да, сол мұнай қалдығынан жасалған мың сан өнімді, тауарды пәленбай есе қымбат бағасымен қайта са­тып аламыз. Әрине, бәрі бірден бо­ла қоймасы анық, алайда осы өңдеу, қайта өңдеу ісіне ба­сымдық бергеніміз жөн. Осы орайда, университеттік жоба­лар­ды қаржылындыра бас­та­ған Үкіметке, Ғылым және жо­ға­ры білім министрлігіне ри­­замыз. Алдағы уақытта эко­но­микалық жағынан тиімді жобаларды өн­діріске енгізуге, коммер­ция­­лан­дыруға мемле­кет қол­дау жа­саса, ға­лым­дардың, оның ішін­де жас ға­лым­дардың ын­та-жігері ар­татыны сөзсіз, – деген ойымен бөлісті про­фес­сор Ермек Айтқазыұлы.

Сонымен «Ауыр мұнай қал­дық­тарын бағалы техникалық өнімдерге және отын дистил­лят­тарына кешенді өңдеу тех­но­логияларын жасау» жобасы – келешектің жобасы. Қазір оның негізгі алғышарттары жа­­сал­ды. Ғалымдардың ай­туына қарағанда, бұған дейін кокс тек көмірден алынып келген. Енді мұнай қалдығынан алынған кокс өнім түрлерін одан әрі байыта түспек. Кокс – құнды техникалық өнім. Оны тау-кен металлургия және электроника саласында пай­да­ланады. Сон­дықтан бұл жо­баның болашағы алда. Қазір патенттеу жұмыс­та­ры қолға алынуда.

1. Жобаның мақсаты: Құ­ра­­мында көміртегі бар шикізат ретінде ауыр мұнай қал­дық­тарын пайдалана отырып, мо­тор майлары арқылы бағалы тех­никалық өнімдер мен отын дистилляттарына кешенді тер­миялық өңдеудің ресурс үнем­дейтін технологиясын жасау.

2. Аналогтардан ар­тық­шы­­лығы:

1. Экологиялық тазалық пен тұрақтылық: технология ауыр мұнай қалдықтары мен пай­да­ланылған мотор май­ла­рын қай­та өңдеу арқылы қал­дық кө­лемін және қоршаған ор­таның ластануын азайтады.

2. Энергия тиімділігі: жо­ғары өнімділік кезінде төмен энер­гия тұтынумен ерек­ше­ле­не­ді. Бұл қолданыстағы ана­лог­тармен салыстырғанда, эко­­номикалық тиімділікті арт­ты­рады.

3. Әмбебап қасиеті: тех­но­ло­гия түрлі шикізат түр­ле­рі­не оңай бейімделеді әрі мұнай-химия өндірісінің кең ау­қымында – жағармайдан бас­тап, битумға дейін қол­дануға жарамды.

4. Қалдықты құнды өнім­ге айналдыру: көптеген ути­ли­зация әдістерінен айыр­ма­шылығы – технология нарықта сұ­ранысқа ие өнімдерді (жа­ғар­майлар, битум) алуға мүм­кіндік береді.

3. Негізгі нәтижелер:

• Құмкөл кен орнының гуд­ро­ны мен пайдаланылған мотор майларының құрамы за­манауи физика-химиялық әдістер арқылы зерттелді.

• 480-520°С температура ара­лығында ауыр мұнай қал­ды­ғынан пайдаланылған мо­тор майларының қатысуы ар­қылы қатты өнім (кокс) және сұйық фракциялары (бензин, жеңіл және ауыр газойль) алы­нып, олардың физико-хи­мия­лық қасиеттері және химиялық құ­рамы анықталды.

• Жобаның нәтижелері бо­йын­ша Scopus деректер ба­засына (Q1) енетін жур­нал­дарда екі мақала, сондай-ақ ҚР ЖБҒМ Білім беру сапасын қамтамасыз ету комитеті ұсын­­ған «Нефть и газ» жур­налында бір мақала жа­рия­ланды.

4. Қолданылуы: Әзір­лен­ген технология ауыр мұнай қалдықтарын қауіпсіз жоюға мүмкіндік беріп қана қоймай, оларды кокс пен отын дис­тил­ляттарын өндіруге арналған бағалы шикізатқа айнал­ды­ра­ды. Бұл процесс экологиялық жағ­дайды жақсартып, мұнай өңдеу ісінің экономикалық тиім­­ділігін арттырады.

Гүлзат НҰРМОЛДАҚЫЗЫ