Экологиялық қауіпсіздік зертханасы

Экология мәселесі қай заманда да күн тәртібінен түскен емес. Өте өзекті тақырып. Жер-жаһанда соңғы жылдары климаттың өзгеруі, түрлі өнеркәсіптің ғарыштық жылдамдықпен дамуы, оның залалы қоршаған орта мен экологияға тиюі, нәтижесінде тұтас экожүйенің бұзылуы – адамзат алдында тұрған келелі түйін. Сондықтан әлем жұрт­шы­лығы, сан мың қауымдастық, мем­лекет басшылары мен ға­лымдар, өскелең ұрпақ – бәрі бұл проблемаға бейжай қарап отырған жоқ.

Тұрақты даму мақ­сат­та­ры­ның да көздейтіні осы – қоршаған орта мен эко­ло­гияға түзу көзқарас қа­лып­тастыру. Осы орайда, Әл-Фа­ра­би атын­дағы ҚазҰУ ға­­лым­дары жа­һан­дық проб­лемадан тыс қалып отырған жоқ, әлемдік эко­жүйе­нің бір бөл­шегі ретінде эко­ло­гиялық қа­уіпсіздікке елеу­лі үлес қо­су­да. Соның нақты кө­рінісі – гео­гра­фия және та­би­ғатты пай­да­лану факультеті жанынан құ­рылған эколо­гия­лық қауіп­сіз­дік зертханасы. «Qazaq univer­siteti» газетінің оқыр­ман­дарына зертхана же­тек­шісі, география ғылы­мы­ның док­тор­ы, География, жерге ор­наластыру және кадастр ка­федрасының профессоры Мәул­­кен Асқарова зертхана жұ­мысы туралы кеңінен әңгі­ме­леп берді.

ЗЕРТХАНАНЫҢ МАҚСАТ-МІНДЕТІ

Экологиялық қауіпсіздік зерт­ханасының мақсаты – тұ­рақ­ты даму контексінде Қазақ­станның табиғи-шаруашылық жүйелерінің (ТШЖ) эколо­гия­лық жай-күйін кешенді зер­де­леу негізінде экологиялық қа­уіп­сіздікті басқарудың ғы­­лыми және қолданбалы ас­пек­ті­лерін әзірлеу. Осы мақсатта зерт­хана алдына мынадай мін­дет­тер қойып отыр: ҚР табиғи-ша­руашылық жүйе­ле­рінің эко­логиялық қауіпсіз­ді­гін бас­қа­ру тұжырымдамасын әзір­­­леу; экологиялық қауіп­сіз­­дікті қам­тамасыз етудің ақ­­па­раттық негізі ретінде Қа­зақ­стан­да бар экологиялық сын-қатерлер мен қауіпті анық­­тау бойынша зерттеулер жүргізу; еліміздегі табиғи және антропогендік сипаттағы сын-қатерлер мен қауіптердің бар­лық түрлерінің жіктемесін әзір­леу; ҚР табиғи-шаруашылық жүйе­леріндегі экологиялық қа­уіп­­сіздік деңгейлерін зерт­теу және бағалау; ҚР табиғи-шаруашылық жүйелерінің эко­ло­гиялық қауіпсіздігін басқару жө­ніндегі іс-шаралардың ғы­лы­ми негізделген кешенді жүйе­сін әзірлеу.

ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

Мәулкен Асқарованың ай­туын­ша, алға қойған мін­дет­терге сәйкес, екі блоктан тұ­ратын экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы жасалды. Атап айтқанда мәліметтер ба­засы мен ақпарат және әрекет блогы құрылды. Бірінші блок не­гізінде ақпарат пен де­рек­қорды, зерттеу ауданын және олардың табиғи ортасының ерекшеліктерін сипаттау жұ­мысы қолға алынды. Сонымен бірге экологиялық сын-қа­тер­лер мен қауіптерді анықтап, сәйкестендіру, одан кейін осы­ның бәрін жүйелеу көз­делді. Жаһандық қауіп-қатерлерге қатысты өңірлік аспектідегі климаттың өзгеруінің эколо­гия­лық қауіпсіздікке әсерін, өңірлік қауіп-қатер ішінен Жа­йық трансшекаралық өзенінің және оның салаларының эко­ло­гиялық жай-күйін, өңірдің биоәртүрлілігін зерттейді. Жер­гілікті қауіп-қатер ретінде көмірсутек шикізатын өндіру орындары, атмосфералық лас­тану зерттеледі.

Профессор Мәулкен Асқа­ро­ваның айтуынша, бірінші блок сондай-ақ құрамдас бө­лік­ті, яғни табиғи ортаның ком­по­ненттері бойынша бағалау жұмыстарын қамтиды: оған ат­мосфералық орта бойынша ауа ортасының ластануы, ги­дро­сфералық орта бойынша өзен­дер мен су айдындарының лас­тануы және Батыс Қа­зақ­стан өңірінің жер ресурстары мен топырағының тозуы мен шө­лейттенуін білдіретін лит­о­сфе­ралық орта жатады. Сон­дай-ақ ластанудың жергілікті халықтың денсаулығына әсері де зерттеу нысанынан тыс қал­майды. Ғалым экологиялық қауіпсіздік деңгейін бағалау негізінде зерттелетін аймақ тұр­ғындары денсаулығының эко­логиялық тәуекелі картасын жасай алатындарын да айтты. Осыдан кейін төрт облыс және бүкіл Батыс Қазақстан өңірі бо­йын­ша экологиялық қауіпсіздік деңгейіне жалпы интегралдық баға беріледі.

Бір айта кететіні, эколо­гия­лық қауіпсіздікті құрамдас және интегралды бағалауды есеп­­теу үшін авторлық әдістер, арнайы есептеу формулалары ұсынылады. Экологиялық қа­уіп­сіздікті бағалауды есептеу үшін қажетті деректерді зерт­ха­наға (мегагрант бойынша) әріптестер ұсынады. Олар Ба­тыс Қазақстан өңіріне қатысты зерт­ханалардың далалық және эксперименттік жұмыста­ры­ның нәтижесінде ұсынады. Біз­де зерттеу жұмысының мо­дуль­дік принципі бол­ған­дықтан, әрбір зертхана консорциум­дағы әріп­тестерінің жүргізген және алған деректеріне қандай да бір мәселені зерттеуге не­гіз­делуі керек.

Екінші блоктың қолданбалы ас­пектісі бар, яғни алгоритмге сәй­кес, ғалымдар әзірлеген тұ­жырымдамалық схема та­биғи апаттар немесе ан­тро­по­гендік жағдайларда табиғи ор­та­ның өзгеруінің түрлі эко­логиялық жағ­дайындағы әрекеттерді қам­тиды. Бұған баламаларды талдау, басқару шешімдерін таңдау, содан соң басқару ше­шімдерін енгізіп, бақылау жүр­гізу жұмысы жатады. Ға­лымдар ұсынатын басқару іс-шаралары мынадай төрт эко­логиялық жағ­дайда пай­­даланылуы мүм­кін: табиғи фондық эколо­гия­лық жағдайда; фондық қауіпті экологиялық жағдай кезінде; төтенше экологиялық жағ­дай­да; экстремалды экологиялық жағ­дайда.

Одан кейінгі кезең бақылау ісіне арналады. Бұл – басқару жүйелерінің өзара әрекет­те­суін және олардың тиімділігін бақылауды үйлестіруге бағыт­тал­ған іс-шараларды бас­қа­руды қолдаудың кешенді жүйе­­­сі. Оған жоспарлау, ұйым­дас­тыру және іс-әрекетті ба­қы­лау ісі кіреді. Сонымен бірге жұмыстың орындалуы да ба­қыланады.

Мәулкен Әкішқызының пайы­мынша, жұмыс маңызды экономикалық, экологиялық және әлеуметтік әсерге ие. Өйт­кені тұрақты даму олар­дың ретті үйлесімі болып саналады.

Экономикалық әсерге тұ­рақ­ты экономикалық қызметті қамтамасыз ету, олардың дег­ра­дациясы үшін ықтимал сырт­­қы және ішкі сын-қатерлер мен қауіптерді жою немесе азайту мақсатында қолда бар ресурстарды тиімді әрі ұтымды пайдалану арқылы қол жет­кі­зуге болады.

Экологиялық әсер табиғи және техногендік сипаттағы эко­логиялық сын-қатерлер мен қауіптерді анықтау, жүйе­леу және бағалаудан тұрады. Мұны түрлі экологиялық жағ­дай­ларда экологиялық қауіп­сіз­дікті басқару бойынша іс-шараларды ұсыну деп түсінген жөн.

Әлеуметтік әсер экстре­мал­ды экологиялық жағдайлар кезінде экологиялық қауіп­сіз­дікті басқару, тіршілік қауіп­сіз­дігін қамтамасыз ету және адам шығынының, материал­дық залалдың, қоршаған ор­та­ның тозуының алдын алу жө­ніндегі ұсынымдар арқылы ай­­қындалады.

Ғалымның пікірінше, осы­лай­ша қолайлы және таза тір­ші­лік ету ортасын құра отырып, тұрақты дамуға қол жеткізе аламыз. Ал табиғи ресурстар мен биоәртүрлілікті қорғауды қамтамасыз ету, техногендік апаттар мен өзге де апат­тар­дан аулақ болу тұрақты даму мақсатына қол жеткізеді.

Гүлзат НҰРМОЛДАҚЫЗЫ