Құқықтық мәдениетті дамытудың маңызы зор

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың соңғы жылдардағы жолдауларында, жалпы, қолданылған саяси дискурсында «Құқық және тәртіп» идеологемасы алғы шептен орын алғанын байқаймыз. Тіпті қоғамда арнайы заң мен тәртіп идеологиясын ілгерілету жөніндегі 2025-2030 жылдарға арналған тұжырымдама да қабылданды. Оны іске асыру жөніндегі Іс-қимыл жоспарына сай, педагогтер алдында жоғары оқу орындарында «Заң мен тәртіп» идеясын түсіндіру жұмысын жүргізу міндеті қойылып отыр. 

«Құқық пен тәртіп» идеоло­гия­сын насихаттау мақсатында философия және саясаттану факультеті «Психология» ма­ман­­дығының бірінші курс сту­дент­терімен кураторлық сағат өт­кіздім. Оны эдвайзер ретінде өзім басқардым. Бұл іс-шара­ның студенттердің құқықтық са­на­сы мен құқықтық мәде­ние­тін дамытуда үлкен маңызы бар екенін атап өту орынды. Мә­селен, Жапонияда мек­теп­тер мен университеттерде заң­­ды құрметтеуді қалып­тас­тыруға бағытталған білім беру бағдарламалары бар екен. Әр ел заң мен тәртіпті қамтамасыз етудің өзіндік жолын таңдайды. Өркениетті, дамыған елдерде білім беру және құқықтық ағар­ту заңды құрметтеуді қа­лып­тастырудың кілті болып са­на­лады. Тек заңды мәжбүрлік си­патта ғана емес, адамның са­налы түрде іштей қабыл­да­ғаны тиімді екенін өмір көрсетіп отыр. Сондықтан ең алдымен халықтың құқықтық хабар­дар­лығы деңгейін арттыру үшін азаматтарды ақпараттандыру жұмысын үлкен жолға қою керек. Мысалы, студенттерге арналған құқықтық ағарту ша­ралары олардың құқықтық санасы мен мәдениеті қа­лып­тасуына оң ықпал тигізетіні анық. Бүгінде жас ұрпақпен жұмыс істеу үлкен басымдыққа ие міндет, өйткені болашақта құқықтық мәдениеттің дең­гейін дәл осы жастар айқын­дай­ды. Құқықтық тақырыпта жария дәрістер, семинарлар, форумдар, дөңгелек үстелдер, тәрбиелік іс-шаралар (эссе конкурстары, дебаттар, олим­пиадалар, іскерлік ойындар, дә­рістер, әңгімелесулер, фильм­дерді талқылау және т.б.) ұйымдастырылып, тұрақты өткізіліп отыруы керек.

Жоғары мұрат тұрғысынан қарасақ, заңда бөле-жару жоқ, ол бәріне бірдей болуы тиіс. Алайда іс жүзіндегі алшақтық халықтың оған деген сенімін аяқасты етеді. Қазір халық арасында «заң тек кедейлер мен осал жандар ғана міндетті түрде орындауға тиіс дүние, ал қалталылар мен жоғары лауа­зымдағы тұлғалар үшін заң үс­темдігі әншейін бір бос сөз ретінде» деген түсінік бар. Заңның барлығына бірдей әділ қолданылуын қамтамасыз ете алмайтын мемлекетте құқық­тық нигилизмнің орын алатыны түсінікті жайт. Қосарланған стан­дарт – сенімді жоюдың негізгі себептерінің бірі. Бүгінгі таңда әлеуметтік желілерде лауазымды тұлғалардың заң бұзу фактілері жылдам жария болып, жұртшылық оның соңы немен аяқталатынын қада­ға­лап отыратын болды. Жоғары тап өкілдерінің жауап­кер­ші­ліктен құтылып кетуі жазаның бұлтартпастығы қағидасының бұзылуының жарқын көрінісі.

Күнделікті өмірде адам­дар­дың «Әділеттілік пен жауап­кер­шілік», «Заң мен тәртіп» деген ұғымдарды ұстану оларды қалай түсінуіне байланысты болып келеді. Біз іс-шараны өткізбес бұрын, жастардың бұл жайлы қандай түсініктері ба­рын анықтап алдық. Бірінші курс студенттері Сапарали Нұр­тас пен Лаура Хачатрян «Жас студенттердің сана­сын­дағы құқық, тәртіп және әді­леттілік ұғымдарының пси­хо­ло­гиялық талдауы» атты шағын зерттеу жүргізді. Зерттеу мақ­саты қазіргі студенттердің осы үш маңызды категорияны қалай қабылдайтынын және олардың дүниетанымдарында бұлар қалай өзара байланысты екенін түсіну болды. Зерттеу жабық және ашық сұрақтарды қамтитын онлайн сауалнама ретінде жүргізілді. Бұл бізге тек статистикалық деректерді ға­на емес, сонымен қатар жас­тардың құқыққа, моральға және әлеуметтік жауап­кер­ші­лікке деген көзқарасын көр­сететін жеке пікірлерді де жи­науға мүмкіндік берді.

Біздің тәрбие жұмысы барысында көздеген мақ­са­тымыз – заң ауыртпалық емес, әркімнің игілігі мен қор­ғау­шысы деген түсінікті қа­лып­тастыру. Аристотель жаз­ған­дай, әділеттілік кез келген заң­ның негізі болып табылады және қоғамды жандандырады. Бұл идея «Шынайы тәртіп ақыл мен ар-ұжданның үйлесімінде басталады» деген әл-Фа­ра­бидің сөздерімен үндеседі. Бұл ішкі түсінік студенттердің жауаптарында көрініс тапты, олар заңды негіз, тәртіпті жауапкершіліктің көрінісі және әділеттілікті ең жоғары мо­раль­дық құндылық ретінде қабылдайды. Сондай-ақ заң нормаларын адамдардың зор ынтамен сақтауы – олардың ақылға қонымды әрі әділетті болуында. Заң бабының өзі ішкі қарама-қайшылыққа толы болса не абсурдтыққа дейін жеткізілген, жалпы, ақылға қай­шы нәрсе болса, оны орын­да­мақ түгіл, мойындауға қар­сы­лық туады. Тіпті «заң қатал, алайда ол заң» деп айтқанның өзінде де солай болады. Сон­дықтан заң жобаларының са­па­сына мән беру әрі оны пси­хо­логиялық сүйемелдеу ма­ңыз­ды.

Зерттеу нәтижелері бүгінгі жастар үшін заң шектеу ретінде емес, керісінше, үйлесімділік пен тұрақтылықтың қажетті шар­ты ретінде қабыл­да­на­тынын көрсетті. Тәртіпті же­ті­лудің, жауапкершіліктің және ішкі ұйымдасудың көрсеткіші ретінде қабылдайды. Студент­тер әділдікті адалдықпен, тең­дікпен, мейірімділікпен және шындықтың ішкі сезімімен бай­ланыстырады екен. Ол қа­лыптасқан ереже ретінде емес, дұрыс пен бұрысты ажыратуға көмектесетін моральдық сезім ретінде қабылданады. Заң мен тәртіп негізінен әлеуметтік ұғымдар ретінде өмір сүрсе, әділеттілік жеке және рухани сипатқа ие. Ол әрбір студент үшін ішкі тәжірибеге, ар-ұж­данға және әлемді моральдық тү­сінуге негізделген әртүрлі көрінеді. Осылайша әділет­ті­лік жеке тұлға мен қоғам ара­сын­дағы байланыстырушы буынға айналады, олардың қарым-қатынасына мағына мен адам­гершілік сіңіреді. Әлем­нің ұс­тазы әл-Фараби атап өткендей, мем­лекеттің мінсіздігі адам ізгілікке ұм­тылған кезде мүмкін болады. Дәл осы сана мен ішкі үй­лесімділікке ұмтылу жаңа ұр­пақтың рухын көрсетеді. 

Жарас СЕЙІТНҰР,

Жалпы және қолданбалы психология кафедрасының ассистент-профессоры