Алматы ақшамы

Зұлқайыр Аймұхаметұлы 1948 жылы 26 маусымда қазіргі Алматы облысы, Сар­қанд елді мекенінде дүниеге келген. 1963 жылы Талғар қаласындағы орта мектепті бітір­геннен кейін, сол жылы өзі қалаған С.Киров атындағы мем­лекеттік универси­теттің химия факультетіне қабыл­данады. Студенттік жылдарында Одаққа танымал болған химия саласының майталмандары Б.Бірімжанов, М.Коз­ловский, М.Усанович, Д.Сокольский сияқты ғалымдардан лек­ция тыңдап, білім алған Зұлқайыр ағамыздың да шығар шыңы биік еді.

Зұлқайыр Аймұхаметұлы 1968 жылы университетті бітіргеннен кейін өзі маман­данған физикалық химия кафедрасында еңбек жолын жалғастырады. Арасында бір жыл әскерде болып, Отан алдындағы борышын атқарады. 1970 жылы қайта оралып, өзінің физикалық химия кафед­расына аспирантураға түседі.  1973 жылы кандидаттық диссертация қорғап, аспи­ран­тураны бітіреді. «Ұстазы жақсының – ұстамы жақсы» дегеніңіз осы болса керек.

Зұлқайыр Аймұхаметұлының ағылшын тілінде еркін сөйлей алатынына таңқала­тынмын. Кеңес заманында білім алып, ең­бек еткен адамдардың ағылшын тілін біліп, сөйлеген кездерін сирек көретінбіз. Өйткені, КСРО-ның кезінде мектептер мен ЖОО-да жастарға, негізінен, шет тілі ретінде неміс тілінің оқытылғаны мәлім.  КСРО-ның жоғары және орта білім беру министрлігі Англияға жыл сайын жас ғалым­дарды жіберіп отырады екен. 1980 жылы 250 іздену­ші жасты аталған елге іс-сапарға жіберу үшін іріктеу жұмы­сын жүргізеді. Мәскеу Мемлекеттік универси­тетінің дема­лыс үйінде бір ай ағылшын тілі мен аймақтану курсын тыңдаған Зұл­қайыр ағамыз курс соңынан тапсырылатын емтихандардан сүрінбей өтіп, Англияға бара­тындардың қатарынан табылады. Осы­лайша ол кісі 1981 жылдың 13 қаңтары мен 1982 жылдың 23 қаңтары аралығында Ұлы­британиядағы Эссек университетінде алды­мен тілдік курстан, содан кейін Лондон уни­верси­тетінің химия және биохимия технологиясы кафедра­сында ғылыми тағылым­дамадан өтеді. Тағылымдама барысында Шеффилд, Лидс, Эдинбург, Саутхемптон қалаларында болып, сол елдің Г.Диксон-Льюис, Феликс Вейнберг сияқты ғалымдарының зертхана­лық жұмыста­рымен танысады. Өзінің ізде­ніп жүрген саласы бойынша көп тәжірибе жинақтаған ғалым тек ағылшын тілін ғана игеріп қой­май, терең теориялық білімді де меңгереді. Курстың аяқталар тұсында про­фессор Шеффилдтің кеңесімен «Профили составов в предвари­тельно перемешанных пламе­нах» тақырыбында жасаған баянда­масы шет ел ғалымдарының үлкен қызығу­шылығын туғызады.

1990 жылы «Неизотермические холод­ные пламена углево­дородов» тақырыбында докторлық диссертация жұмысын қорғауы да қызықты оқиғаларға толы. Доктор­лық диссертация­ны Мәскеуде қорғайық деген ғылы­ми кеңесшісінің сөзін тыңдамай, Украи­надағы Черноголовск қала­сында орналасқан КСРО Ғылым академиясының Құрылымдық макрокинетика институ­тын­да қорғауды жөн көреді. Қорғалатын док­тор­лық диссертацияның авторефе­ратымен танысқан Докторлық кеңес мүшелерінің ескерту­леріне жеке-жеке жауап берген ғалым аталған мәселе төңірегінде өзіндік көзқарасын білдіреді. Сол кезде Георгий Иванович Ксандопуло «Зұлқайыр, сен тым болмаса кейбір ескертулермен келіссеңші» деп жуып-шаймақшы болады. Ақыр со­ңында Докторлық кеңес төрағасы А.Мер­жа­нов «докторлық жұмысты жазу бары­сында үлкен көлемдегі эксприментальды жұ­мыс атқарылған, теоретик ғалымдарға жақсы материалдар болып табылатын жаңа мәліметтерге қол жеткізілген» деген бағасын береді.

Кеңес одағы тарағаннан кейін тәуелсіз, егемен Қазақ­станда тұңғыш Жану мәселесі институтын құрған ғылыми ұжым еліміздің экономикалық дағдарысқа ұшырауына қара­мастан, өз зерттеулерін кең ауқымда жалғастыра берді. 1992 жылы Зұлқайыр Аймұхаметұлы Мансұров 1971 — 1991 жыл­дар аралығында «Фундаментальные иссле­дования хи­ми­ческих основ процессов го­ре­ния» тақырыбында жарық көрген еңбек­тердің негізінде Қазақстан Республи­касы­ның Мемлекеттік сыйлығы­ның иегері атанады.

Тәуелсіздік алғаннан кейін Зұлқайыр ағамыз басқа­ратын ЖМИ нарықтық заман­ның талабына сәйкес, шетелдік гранттар­мен жұмыс істей бастайды. Алғаш, 1993 жылы Сорос қорының қаржысымен жұмыс бастаған инсти­тут кейіннен DAAD (Бонн, Германия, 1995, 2003 және 2006), Ливер­мор зертханасы (АҚШ, 1997), ІNTAS (2001, 2002) және МНТЦ (2002) сияқты қор­лармен, сондай-ақ, зерттеу институт­та­­рымен бірлескен жобаларды жүзеге асырады.

Халықаралық QS рейтингілік орталы­ғының 2015 жылғы қорытындысы бойынша академик Ғ.Мұтановтың бас­шылығымен әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универ­си­теті әлемдегі озық 800 университеттің ішінде 275-орынды иеленді. Осынау рейтинг орта­лы­ғының негізгі критерийлері қатарына Tomson Reuters және Skopus базасы кіретін жоғары рейтингтік журналдарында универ­ситет ғалым­дарының еңбектерін жариялау мәселесіне ерекше көңіл бөлінеді. Осы жа­ғы­нан алғанда Зұлқайыр Аймұхамет­ұлының ауыз толтырып айтатын­дай жағдайы да баршылық. Соның бірі ретінде ғалым ағамыздың редакторлығымен елімізде тұңғыш рет ағыл­шын тілінде басы­лып шығатын «Eurasіan Chemіco-Technologіcal Journal» химия-технологиялық жур­налын атап өтуге болады. 1999 жылы бірінші нөмірі басы­лып шыққан журнал туралы ҚР Президенті Н.Назарбаев «Құрметті ғылыми қауым мүшелері! «Eurasіan Chemіco-Technologіcal Journal» жаңа басылымының шығуына орай менің құттықтауымды қабыл алыңыздар. Мен жаңа басы­лымның Азия, Еуропа мен әлемнің өзге елдері ғалымда­рының арасын­дағы ғылыми байланыстардың артуын­да маңызды орын атқаратындығына сенімім мол», – деп атап өткен болатын.

Бүгінде Зұлқайыр Аймұхаметұлының есімі химия және физика саласы ғалым­дарының арасында кеңінен танымал. Ғалым 1996 жылы Брюссель қаласында ор­на­ласқан халықаралық ІNTAS ұйымының Ғылыми кеңесінің мүшесі ретінде үш жыл жұмыс атқарды. Соңғы 20 жылда ғалым Ұлыбритания, Германия, Италия, Польша, Түркия, ҚХР, Бельгия, Тайвань, АҚШ, Канада сияқты дамыған елдердің уни­верситеттерінде өзінің зерттеп жүрген мәселесі бойынша дәрістер оқып, ел даңқын асқақтатып жүр. Зұлқайыр Аймұ­хаметұлы басқаратын Жану мәселесі институтының ғылыми саладағы жеткен жетістіктерін әлемнің дамыған елдері кеңінен пайдалануда. Сондай патенттердің бірін Жапония мемлекеті сатып алғандығы туралы еліміздің баспасөз орындары жарыса жазғаны мәлім.

Мен төрағасы болып табылатын әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универ­ситеті қызметкерлерінің «Парасат» кәсіп­одақ ұйымының жұмысы да Зұлқайыр ағамыздың қоғамдық жұмы­сымен тығыз байланысты. Олай дейтінім, университе­тімізде ардагер-ұстаздарымызға деген құрмет ерекше жолға қойылған. Осы жерде университет ректоры, ҰҒА-ның академигі Ғалым­қайыр Мұтанұлының да еңбегін атап өткен жөн. Ол кісінің ұйымдастыруымен универси­тетімізде ҚазҰУ-дің Ақсақалдар кеңесі жұмыс істейді. Кеңеске мүше ретінде университет қабырғасында ұзақ жылдар қызмет жасаған соғыс және еңбек арда­герлері тағайын­далған. Бүгінде құрамында жасы 97-ге келген соғыс ардагерлері – Ғаббас Жұматов пен Уахит Шале­кенов ағаларымыз бар. Кеңеске ҚР ҰҒА-ның академигі Сұлтан Сартайұлы басшылық етсе, орынбасарлық қызметті Зұлқайыр Аймұхаметұлы атқарады. Қазір Ақсақал­дар кеңесі үлкен істі қолға алып, «Өнегелі өмір» айдарымен университетте жұмыс істеген ғалымдар мен ардагерлердің өмірі мен қызметіне, жалпы еңбектеріне арнал­ған 81 томдық кітапты жарыққа шығарды.

Қазақта «Тереңнен тартқан тектілік» деген сөз бар. Зұлқайыр Аймұхамет­ұлының шыққан тегінен де тектілікті тануға болады. Ол өзінің ата-анасы жайлы: «Әкем Аймұха­мет Көпежанұлы – Ұлы Отан соғысының ардагері, майдан­дағы ерлігі үшін бірнеше орден-медальдармен мара­пат­талған. Соғыстан оралған соң отыз жыл­дан аса Талдықорған және Алматы облыстарында ірі аудандық партия ұйым­дарын басқарған. Аймақтың экономикасы мен мәдениеті һәм білім беру салаларының дамуына сүбелі үлес қосты. Анам Мәкен Тұрсынбекқызы – жеті баланы дүниеге алып келген ардақты жан. Ата-анамыз бізге отбасын, әулетті, сондай-ақ, Отанды құрметтеуді үнемі есімізге салып отыратын, сонымен бірге сабақты жақсы оқуымызды, еңбек етуімізді, қиындықтарға мойымауды талап ететін. Әкеміз де, шешеміз де нағыз еңбекқор адамдар болатын. Осы жағынан алғанда ата-анамыз бізге өмір бойы үлгі болып өткен еді», – деп жазады өз естелігінде.

Ұзақ жылдар кеңестік партия сала­сында қызмет еткен Аймұхамет атамыздың балаларына берген тәлім-тәрбиесі де мол болғаны байқалады. Ол кісі жайлы ағамыз «Әкем қабылдауыңа келген адам кіре берісте көп тосып қалма­сын» деп айтқанын еске алатын. Зұлқайыр Аймұхамет­ұлы­мен үзеңгілес болып, проректордың көмекшісі қызметін атқар­ған кезімде қабыл­дауында ұзақ отырып қалған бірде-бір адамды көрген емеспін. Жұмысының көптігіне қара­мастан қабылдауына келіп отырған адамның бұйымтайын тыңдап, мүмкін­дігінше шаруасын шешіп беруге тыры­сатын. Бұл әке тәлім-тәрбиесін көңіліне тоқыған­дығының белгісі деп білем.

Зұлқайыр Аймұхаметұлының бір туған бауырлары – әпкесі – Бахытгүл, інілері – Тайыр, Бәкір, Қайыр, қарын­дастары – Гүл­нафис, Гүлнар. Бұлар да – текті әулеттің ұрпақтары ретінде еліміздің дамуына өз үлестерін қосып келе жатқан тұлғалар. Көрнекті қоғам қайраткері Тайыр Мансұров жайлы Зұлқайыр ағамыз: «Әкем зейнетке шығар алдында Алматы облысы, Жамбыл аудандық партия коми­тетінің бірінші хатшысы болып қызмет атқарды. Өзінің жұмысына қатысты қызметтік іс-сапа­рларға інім Тайырды ертіп апарып жүретін. Бұл жағдай кейіннен Тайырдың мінезінің қалыптасуына үлкен әсерін тигізді. Ол – адамдармен тіл табыса жұмыс істеп, кез-келген мәселенің оң шешілуіне ықпал ете білетін адам. Інімнің бұл қасиеті оның атқарған барлық жауапты қыз­меттерінде көрініп тұратын» деп мақтаныш­пен айтқанына куә болғам. Тайыр Аймұхаметұлы Кеңес одағы тұсында ком­сомол, партия саласында жауапты қыз­меттер атқарса, бүгінде көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері. Оның Солтүстік Қазақ­стан облысының әкімі, Еуразиялық Экономикалық қауым­дас­тықтың Бас хатшысы қызметтерінде жүріп, еліміздің өсіп-өркендеуіне ерен еңбек сіңіргені белгілі. Ол кісі, сондай-ақ Мәскеудегі «Қа­зақстан» Даму қорының прези­денті, Ресей мен Финляндиядағы Қазақ­станның тө­тенше және өкілетті елшісі, ҚР Президен­тінің кеңесшісі қызмет­терін де атқарды.

Бәкір Аймұхаметұлы – Қазақстанның алғашқы ЖОО-ның бірі – Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық универ­ситетінің профессоры, өз саласының майталманы, елімізге танымал азамат.

Ал Қайыр Аймұхаметұлы ағамыз енді ғана өмірдің биік асуларын бағындырып, еліне, жұртына қызмет ете бастаған тұ­сында (52 жасында) сұм ажалдың арамыз­дан алып кеткен­дігі ағамыздың отбасын ғана емес, олардың жана­шыр­лары мен тілеулестерінің де өзегін өртеді. Талай жауап­ты қызметтер атқарды. Ресейдің ең ірі әуе компанияла­рының бірі — «Трансаэро­ның» Қазақстандағы өкілі болатын. Та­лантты да талапты Қайыр Аймұхаметұлына арнап ағалары Зұлқайыр мен Тайыр Мансұровтар «Каир Мансуров – Прерван­ный полет» атты монография құрастырып, 2012 жылы басып шығарды. Бұл – жақсы көрген інілеріне деген үлкен құрмет еді.

Зұлқайыр ағамыздың әпкесі Бахыткүл апайымыз да зейнеткерлікке шығып, немере-шөбере сүйіп, тәрбиелеп жатқан жайы бар. Ал қарындастары Гүлнафис пен Гүл­нар­ға келер болсақ, Гүлнафис Аймұха­метқызы кезінде Алма­ты қаласы бойынша заң саласындағы үлкен меке­менің басшы­сы қызметін атқарып, полковник дәреже­сіне дейін көтерілді. Мұндай жетістікке қазақ қыздарының барлығы бірдей жете бермесе керек. Қазіргі уақытта Гүлна­фис апай заңды демалысқа шығып, еңбегінің зейнетін көруде. Гүлнар Ман­сұрова – Алма­ты қаласының үлкен бір аудандық әкімшілігінде қызмет атқарып, шаһары­мыздың дамып-өркендеуіне өз үлесін қосып жүрген асыл жандардың бірі.

Адамның қызметте белгілі бір жетістікке жетуі оның отбасылық жағдайымен тығыз байланысты болатыны белгілі. Осы жерде Зұлқайыр Аймұхаметұлының жары, көр­некті ғалым, химия ғылымдарының док­торы, профессор Раушан Мағзұмқызы жай­лы да айтып өткенді жөн көріп отырмын. Аға­мызбен бір курста оқыған апайымыз 1968 жылы универси­тетті аяқтап, ҚР ҰҒА-да еңбек жолын жал­ғастырады. Дәл осы жылы ағамызбен отбасын құрған­дығын да айта кеткеніміз орынды болар. 1979 жылы канди­даттық диссертациясын, 2001 жылы доктор­лық диссерта­циясын қорғап, аға­мызға тек жары ғана емес, әріптесі ретінде де қанаттаса жүріп еңбек еткен талантты ғалым еді.

300-ден артық ғылыми еңбектер, 17 куәлік пен патенттердің авторы болумен қатар, 10-нан аса ғылым кандидаттарын қор­ғатқан Раушан Мағзұмқызы еліміздің химия саласында өз ізін қалдырған ғалым ретінде есімі ел есінде мәңгі қалатыны анық.

Зұлқайыр Аймұхаметұлы мен Раушан Мағзұмқызы отбасында Қадыр мен Батыр атты екі ұл тәрбиелеп, өсірді. Өкінішке қарай, үлкен ұлы Қадыр Мәскеу физика-техникалық институтының молекулярлық және химиялық физика факуль­тетін үздік дипломмен бітіріп, елге оралар сәтінде қазаға ұшыра­ды. «Әке көрген оқ жонар…» дегендей, ағамыздың жолын қуар азамат болар ма еді?! «Жазмыштан озмыш жоқ» деген осы да.

Ағамыздың кіші ұлы Батыр да уни­верситетіміздің физика факультетін бітіріп, қара шаңырақта қызмет етіп келеді. Батыр Зұлқайырұлы – «Eurasіan Chemіco-Technologіcal Journal» журналының шығуына, шетелдік ғалымдармен хат алма­су, рецензия жазу, тіпті, басылымның жо­ға­ры сапада көркемделуіне сүбелі үлес қо­сып келе жатқан жас ғалым. Батырдың зайы­бы Мәдина – механика-математика факультетінің доценті. Батыр мен Мәдина­дан тараған немерелері Беназир мен Нұр-Қадыр — Мансұровтар әулетінің үлкен қуаныштары. Жаратушы Жаппар Ие көп көрмегей.

Зұлқайыр Аймұхаметұлындай ағаларды ардақ тұту – қасиетті парыз. Себебі, олар – саналы ғұмырын ел игілігіне арнаған адамдар. Олардың өмір жолы – нағыз майталман маманның, ғұлама ғалымның, ұлағатты ұстаздың, абзал әкенің, еліміздің ардақты азаматының өнегелі жолы.

 

Талғат МЕКЕБАЕВ,

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

қызметкерлерінің «Парасат» кәсіподағының төрағасы.