Энергия тапшылығы мәселесін қалай шешеміз?

Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Әділетті Қазақ­стан­ның экономикалық бағдары» атты жолдауында айт­қандай, елімізде атом электр станциясын салу-салмау мәсе­лесі референдум арқылы шешілетінін білеміз. 

Алайда Энер­­гетика минис­тр­лігі бұл мәселенің оңтайлы ше­­ші­ле­тініне, яғни халықтың көпшілігі «иә» деп дауыс бе­ре­тініне се­німді сияқты. Олар АЭС орналасатын аумақты (Балқаш маңы, Үлкен ауылы), оның қуаттылығын (1200 Мвт-тан 2 блок), станцияны салатын компаниялардың (Ресей, Ко­рея, Франция, Қытай, АҚШ) ті­зімін де анықтап қойған се­кіл­ді. Біздегі осы уақытқа де­йінгі референдумдардың нәти­же­­ле­­ріне қарап, солай болудың ықтималдылығы жоғары еке­нін болжау қиын емес. Біздің топ­шы­лауымыз бойынша, АЭС құры­лысын жүргізуде Түркия, Иран және басқа көп­те­ген елде атом электр станцияларын сал­­­ған, салып жатқан және бас­­қаларға қарағанда арзан­дау салатын, әрі көрші, әрі дос мемлекеттің «Росатом» компа­ния­с­ына таңдау түсе­тін сияқ­ты.

Референдум алдында АЭС-ты жақтаушылар (Энергетика министрлігі) да, қарсылар (эко­логтар, белсенділер) да өз дәлелдерін келтіріп, қарсы жақ­тың пікірін жоққа шығаруға тырысады.

Экологтар оның радиа­ция­лық қауіптілігін баса айтады. Чернобыльдағы (Ресей, 1986), Фу­кусимадағы (Жапония, 1911) Три-Майл-Айлендегі (АҚШ, 1979 ) апаттарды мы­сал­­ға кел­ті­реді. Атом электр стан­циясы көп суды қажет ете­тінін, оның су жетіспеушілікке әке­луі мүм­кін екенін алға тар­тады. Бағасының қымбаттығы тағы бар. Олардың орнына жел электр станцияларын, күн элек­тр станцияларын салу ке­рек деп санайды.

Министрлік өкілдерінің, олар­ды қолдайтын сарап­шы­лар­дың жауаптары да көңіл аударарлық. 1922 жылдың шіл­десіндегі мәліметке қарағанда, осы кезде (бұл мәлімет биыл көп өзгере қойған жоқ) бүкіл дүние­жүзінде 32 (33) мем­ле­кет­те жалпы қуаты 394 ГВт 440 атом электр станциялары бар 54 энергиялық блок салынып жатыр, 201 энергиялық блок жабылған. Айта кетейік, 1999 жылға дейін Қазақстан да осы тізімде бар болатын. Ақтаудағы (бұрынғы Шевченко) дүние­жү­зінде бірінші рет салынған жылдам нейтрондарды қол­да­натын реактор БН-350 1973-99 жылдар арасында сол жердегі халықты Каспийдің тазар­тыл­ған суымен қамтамасыз етіп тұрды. Қазіргі кезде Ядролық орталықта жұмыс істеп тұрған екі реактор, Ядролық физика институтында бір реактор бар. Демек, Қазақстанда реактор­лар­ды басқару тәжірибесі де, оларды басқара алатын ма­ман­дар да бар деген сөз.

Дүниежүзіндегі реактор­лар­дың басым бөлігі бес мем­ле­кет­те орналасқан. Олар: Аме­ри­ка Құрама Штаттары (95 реак­тор), Франция (56), Қытай (49), Ресей (38) және Оңтүстік Корея (23). Бұл елдерде атом электр станцияларында өн­ді­рі­летін өнімнің үлесі 20 па­йыз­дан (АҚШ) 70 пайызға (Фран­ция) дейін болды.

Реакторлардың бірнеше тү­рі бар. Көп тарағандары – ВВЭР, РБМК. Ресейде осы реакторлар көп салынған. Қа­зақ­станға осылар ұсыны­ла­тын шығар. Шығын жағына келер болсақ, 1200 МВт екі блок 10-12 миллиард доллар ша­ма­сын­да болады деп жобаланған жә­не 8-10 жыл шамасында са­лынуы мүмкін.

Сонымен «Қазақстанға атом энергиясы қажет пе?» деген сұраққа референдум кезінде бәріміз де жауап беруімізге тура келеді. Әрине, жұртты алаң­дататын негізгі мәселе – қауіпсіздік. Осы уақытқа де­йінгі болған апаттар не реак­тор­ды басқарушы ма­ман­дардың қате әрекеттерінен (Чернобыль) не­месе бұрын бол­маған табиғи апат­тың әсе­рінен болған. Ал­пыс жылдан асатын уақытта Францияда бір­де-бір апатты жағдай тір­кел­мепті. Оның үсті­не қазіргі кезде үшінші, төртінші буын­да­ғы, қауіпсіздігі өте жо­ғары реак­торлар салынуда. Бұл жа­ғы­нан алғанда көп алаң­дау­дың реті жоқ сияқты.

Қаражат мәселесі инвес­тор­лар арқылы шешілуі мүмкін. Энергия қажеттілігі дау ту­дыр­майтын мәселе, әсіресе оң­түстік аудандар үшін. Ал әлеуметтік жағынан келер бол­сақ, жұмыс орындары ашы­ла­ды және жоғары білімді, білікті мамандар қажет болады. Елдің абыройы артады, өйткені АЭС салу кез келген мемлекеттің қо­лынан келе бермейді. Көр­шіміз Өзбекстан да қазір АЭС салып жатыр. Десек те, барлық мәселе референдумда шеші­ле­ді. Біздің халық дұрыс шешім қабылдайды деп ойлаймыз.

 Тұрғара ТҮСЕЕВ,

физика-математика ғылымдарының докторы, қауымдастырылған профессор